اگر مرتکب گناه یا اشتباهی شوی از خدا عذر خواهی می کنی اما از بنده خدا چطور؟ پشت سر بنده خدا غیبت و تهمت و افتراء می بندی، پشیمان شده از خدا عذر خواهی می کنی اما نزد بنده خدا نیز اظهار پشیمانی می کنی؟ اگر برایتان عذر خواهی کردن بسیار سخت و طاقت فرسات این یعنی اینکه شما انسان مغرور و متکبری هستید.

تکبر چست؟

تكبر حالتى است كه به نفس انسان عارض مى‏شود و انسان را وادار مى‏كند كه در بالا بردن خود و تحقیر دیگران از حد بگذرد و به عبارت روشن‏تر: تكبر بالا بردن نفس و خود را برتر از دیگران دیدن است. این یک بیمارى روحى است كه از تنگ نظرى متكبر حاصل مى‏شود و او در خود فضیلتى مى‏بیند كه در دیگران نیست و او هرگز به نقص خود و كمال دیگران توجه ندارد.

این بیمارى عوارض روحى بسیارى دارد و انسان را به كارهاى ناپسندى وادار مى‏كند مانند ستمگرى و اعتنا نكردن به حقوق دیگران و كینه و حسد و گردن‏ ننهادن به حق و نپذیرفتن نصیحت و ارشاد دیگران و … از رذائلى كه متكبر به ارتكاب آنها مجبور مى‏شود و از مكارم اخلاق دور مى‏ماند.

امام صادق علیه السّلام در معرفى آن فرموده است: «هیچ كس تكبر نمى‏كند مگر به سبب ذلتى كه در نفس خود مى‏یابد. و نیز فرمود: متكبر انتظار نداشته باشد كه او را به نیكویى یاد كنند.» (روش تندرستى در اسلام / 162)

نشانه های تکبر چیست؟

برای تشخیص تکبر راه‌هایی وجود دارد که به وسیله آن می توان فهمید شما نیز متکبر هستید یا خیر؟

1)‌ اعتراف به اشتباه، اگر در جمعی مسأله ای مورد بحث و گفتگو قرار گرفت، اگر حق از زبان دیگری جاری شد و فرد متوجه اشتباهش شده و اعتراف بدان برایش سنگین نباشد، وی مبراء از کبر بوده در غیر این صورت او متکبر است.

2) وقتی وارد مجلسی می شود بر او سخت نیست که سایرین مقدم بر او بنشینند و یا هنگام راه رفتن عده ای پیش از او حرکت کرده و او در عقب سایرین قدم بردارد.

3) پیشی گرفتن در سلام بر او گران نباشد.

4) نزد او فقیر و غنی یکسان است و به رفع حاجت نیازمند اقدام کرده و دعوت او را نیز می پذیرد. ضروریات خانه را خود تهیه کرده و خود آن را به منزل حمل می کند.

امام صادق علیه السّلام در معرفى آن فرموده است: هیچ كس تكبر نمى‏كند مگر به سبب ذلتى كه در نفس خود مى‏یابد. و نیز فرمود: متكبر انتظار نداشته باشد كه او را به نیكویى یاد كنند

5) اگر در بند پوشیدن لباس فاخر و نفیس هستید و آن را شرف و بزرگی می دانید، متکبر خواهید بود.

6) از نشستن با زیردستان خود بر سر یک سفره امتناع نکند در غیر این صورت متکبر خواهد بود.

7) از جمله علامت دیگر کبر مضایقه در دیدار برخی افراد است اگرچه در زیارت آنها فایده ای برای او باشد. البته با توجه به شرایط و آداب و رسومی که امروزه در هر جامعه ای یافت می شود می توان گفت کبر به صورت هایی دیگر نیز ظاهر می شود.

چه عواملی موجب کبر می شوند؟

آنچه در بالا ذکر شد ظهور و نمایش کبر بود، برخی علل و عوامل هستند که این کبر را دامن زده و موجبات ظهور آن را فراهم می سازند از آن جمله به موارد زیر می توان اشاره کرد:

1)‌ اصل و نسب‏: و از جمله اسباب كه در میان بنى نوع انسان شایع مى‏باشد، یكى اصل و نَسَب است. و تكبّرى كه از این سبب حاصل شود، شبیه‏ترینِ انواع است به تكبّر شیطان كه موجب خِذلان و خسران ابدى او گردید. و این توهمی بیش نیست چرا که گرامی ترین افراد نزد خدا با تقواترین آنان اند.

2) توانگرى و ثروت‏: دیگر از جمله اسبابِ تكبّر، توانگرى و ثروت و مال و فرزند و حصول اسباب جمعیّت است و در این امور، اگر كسى نیك تأمّل كند، مى‏داند كه موجب كبر نمى‏شود؛ خداى تعالى به بنده خود عطایى‏  چند فرموده و به قدر آن، چیزى چند از او خواسته و به امتحان و آزمایش فرمود و در خور آنچه در دنیا به او رسیده، از ثواب فقر و عوض‏هاى مضاعفه آخرت، محروم مانده.

3) منصب، سلطنت و قدرت: منصب و اعتبار و تسلّط بر مردم و قدرت بر گرفتن اموال و قتل نفوس و مرجع خلایق بودن است، و آثارى كه بر تكبّر این طایفه مترتّب مى‏شود و مفاسد تكبّر ایشان، بیشتر از دیگران است. (منهج الیقین (شرح نامه امام صادق علیه السلام به شیعیان)/ 378) روایتی در این باب است که مضمون آن چنین است، به امام صادق (علیه السلام ) گفتم: من غذاى خوب مى‏خورم، عطر خوش استعمال مى‏كنم، اسب قیمتى سوار مى‏شوم و نوكرى در التزام ركاب دارم. آیا در این مرام و شیوه‏ام جبروت و كبریا وجود دارد؟ اگر چنین است كه آن را ترك كنم. ابو عبد اللَّه صادق لحظه‏اى نظر مبارك را بر زمین دوخت و سپس گفت: آن كسى ملعون و سركش است كه مردم را در زیر قدم له كند و حق ناشناس باشد. من گفتم: حق ناشناس كه نبوده و نیستم، اما معنى له كردن را نفهمیدم. ابو عبد اللَّه گفت: یعنى مردم را تحقیر كند و به آنان جبروت بفروشد و گردن فرازى كند. یك چنین آدمى جبار است. (گزیده كافى/ ج‏1 / 248)

از جمله علامت دیگر کبر مضایقه در دیدار برخی افراد است اگرچه در زیارت آنها فایده ای برای او باشد. البته با توجه به شرایط و آداب و رسومی که امروزه در هر جامعه ای یافت می شود می توان گفت کبر به صورت هایی دیگر نیز ظاهر می شود

تجسم متکبر در قیامت

به درستى كه متكبّران در روز قیامت، به صورت مورچگان قرار داده مى‏شوند، و مردمان پا بر روى ایشان مى‏گذارند، تا خدا از حساب خلایق فارغ شود. ( تحفة الأولیاء (ترجمه أصول كافى)/ ج‏3 737 )

امام صادق علیه السّلام فرمود: دورترین مردم از خداوند عزّ و جلّ در روز قیامت سركشان متكبّر هستند. (جهاد النفس وسائل الشیعة / ترجمه افراسیابى / 255 )

متكبّران در روز قیامت به صورت ذره ناچیزى محشور مى‏گردند و به گونه مردانى هستند كه هر چیز كوچكى، آنها را از جا مى‏كند و به زندانى در جهنّم مى‏افكند كه به آنجا «بولس» گویند و آنان را تپه‏هایى از آتش بالا مى‏برد، و از گل فاسدى كه عصاره اهل دوزخ است بیاشامند. ( مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام / 368 )

امام صادق علیه السلام فرمود: در جهنم دره‏اى است براى متكبران كه به آن‏ «سقر» گفته مى‏شود به خداوند از شدت حرارتش شكایت مى‏كنند خدا به آنان اجازه مى‏دهد كه نفس بكشند، چون تنفس كنند جهنم را به آتش بكشند. (جهاد النفس وسائل الشیعة / ترجمه صحت/  267 )