حضرت امام صادق علیه السّلام مى‏فرماید : حسن ظنّ و گمان نیك، ناشى مى‏شود از حسن ایمان، هر چند آدمى ایمانش قایمتر است و سینه‏اش از تیرگى و سیاهى سالمتر است، حسن ظنّ او به خدا بیشتر است.

قصد نداریم در این مقال سخن از حسن طن به خداوند گوییم بلکه این فرصت را مجالی یافتیم تا از حسن ظن و گمان نیک یا بد مردمان در حق یکدیگر سخن گفته و از نظر روایی آن را مورد توجه قرار دهیم و در این باب توجهمان به این سخن حضرت علی علیه السلام است که فرمود: شایسته نیست به سخنى كه از دهان كسى خارج شد، گمان بد ببرى، چرا كه براى آن برداشت نیكویى مى‏توان داشت‏.(نهج البلاغة / ترجمه دشتى/ حکمت 360)

پرهیز از سوء ظن‏

على بن جریر مى‏گوید: نزد ابو جعفر علیه السّلام نشسته بودم كه گوسفند یكى از غلامان آن حضرت، گم شد. آنها همسایه‏ها را متهم كردند. لذا آنها را گرفته و به طرف امام مى‏كشیدند و مى‏گفتند: شما گوسفند ما را دزدیده‏اید. امام علیه السّلام فرمود: واى بر شما! همسایگان مرا رها كنید، آنها گوسفند شما را به سرقت نبرده‏اند. گوسفند شما در خانه فلان شخص مى‏باشد. بروید و آن گوسفند را از خانه او بیرون آورید. پس اینها نیز رفتند و گوسفند را در آنجا یافتند.صاحب خانه را گرفتند و زدند و لباسهایش را پاره كردند در حالى كه او قسم مى‏خورد كه گوسفند را ندزدیده است. تا اینكه او را نزد امام جواد علیه السّلام آوردند. حضرت فرمود: شما به این مرد ظلم كرده‏اید؛ چون او از همه جا بى‏خبر است بلكه گوسفند، خودش وارد خانه او شده است. پس حضرت، آن مرد را دعا كرد و عوض پاره شدن لباسها و كتك خوردنش، مبلغى پول به او داد (جلوه‏هاى اعجاز معصومین علیهم السلام 303)

امیرالمۆمنین(علیه‌السلام) فرمودند: از بدبینى مۆمنان به خود بترسید كه خداوند حق را بر زبان آنان جارى ساخته است. یكى از بزرگان در نامه‏اى به دوستش نوشت: سپاس خدا را كه زشتى را از من و تو پنهان داشت و خوبى من و تو را بر ملا ساخت تا مردم نسبت به ما خوش گمان باشند، والسّلام. (مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام/ ترجمه تنبیه الخواطر/ 115)

هر گاه شما دیدید به یكى از برادران مۆمن، خصلتى كه به حسب ظاهر ناخوش باشد و به نظر شما منكر و بد باشد، پس شما باید كه آن خصلت به ظاهر بد را به تأویلات و به محملات از ظاهر، و از بدى به خوبى راجع سازید و اگر دل شما به هیچ كدام از تأویلات، اطمینان بهم نرساند، ملامت نفس خود كنید كه چرا این قدر بد باشى و نفس تو بدبین باشد كه با این همه تأویلات، راضى به هیچ كدام نتوانى شد و تو با این نفس، سزاوارترى به انكار تا او

حسن ظن ناشی از  حسن ایمان است

حضرت امام صادق علیه السّلام مى‏فرماید كه: حسن ظنّ و گمان نیك، ناشى مى‏شود از حسن ایمان، هر چند آدمى ایمانش قایمتر است و سینه‏اش از تیرگى و سیاهى سالمتر است، حسن ظنّ او به خدا بیشتر است. مى‏فرماید كه: علامت حسن ظنّ و نشانه اتّصاف آدمى به این وصف شریف، آن است كه به هر چه نظر كند غیر خوبى نبیند و عیب بین نباشد. چرا كه خداوند عالم جلّ شأنه، تركیب كرده است در بدن انسان و جا داده است در نفس او، صفتهاى چندى كه نیست مقتضاى آن صفتها مگر حسن ظنّ. یكى از آن، صفت حیا است و تقاضا كردن او حسن ظنّ را ظاهر است، چه حمل افعال مۆمنین بر بدى، با وجود احتمال خوبى، منافى حیا است. دوم- صفت امانت، چرا كه در پى عیبجوئى مۆمنان بودن و با وجود بودن خوبى و نیكوئى در ایشان، خوبى ندیدن و بدى دیدن، عین خیانت است. و همچنین دو صفت دیگر كه صیانت است و صدق نیز، مقتضى حسن ظنّ‏اند، چنان كه ظاهر است.

چنان كه فرموده است حضرت پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله: نیكو كنید گمانهاى خود را به برادران مۆمن، چرا كه حسن ظنّ به مۆمن موجب صفاى دل است و پاكى طبع، چه، منشأ كدورتهاى بعضى با بعضى، نیست مگر سوء ظنّ، هر گاه سوء ظنّ به حسن ظنّ مبدّل شد، كدورت باطن و كینه دل نیز لا محاله به صفا و جلا مبدّل مى‏شود، و هر كه چنین است، در هیچ كس جز خوبى نمى‏بیند و با هیچ كس صاحب كینه نمى‏شود. (مصباح الشریعة / ترجمه و شرح عبد الرزاق گیلان/ 516)  

حضرت امام صادق علیه السّلام مى‏فرماید كه: حسن ظنّ و گمان نیك، ناشى مى‏شود از حسن ایمان، هر چند آدمى ایمانش قایمتر است و سینه‏اش از تیرگى و سیاهى سالمتر است، حسن ظنّ او به خدا بیشتر است

لزوم گمان نیک و واقع بینی

حضرت علی علیه السلام  فرمود: هر گاه نیكوكارى بر روزگار و مردم آن غالب آید، اگر كسى به دیگرى گمان بد برد، در حالى كه از او عمل زشتى آشكار نشده ستمكار است ، و اگر بدى بر زمانه و مردم آن غالب شود، و كسى به دیگرى خوش گمان باشد خود را فریب داده. (نهج البلاغة / ترجمه دشتى/ حكمت 114) از این رو واقع بینی از جمله ضروریات زندگی نیکو است چرا که در این صورت هر چیز و هر کس را در جایگاه واقعی خویش دیده و بهترین عکس العمل در برابر آن اتخاد می‌شود. و سفارش شده است که نسبت  به برادران خویش گمان نیکوبرید و رفتار و خصوصیات وی را به احتمالات و گمان های نیک تأویل برید.

ابىّ بن كعب، كه یكى از اجلاّى متقدّمین است مى‏گوید: هر گاه شما دیدید به یكى از برادران مۆمن، خصلتى كه به حسب ظاهر ناخوش باشد و به نظر شما منكر و بد باشد، پس شما باید كه آن خصلت به ظاهر بد را به تأویلات و به محملات از ظاهر، و از بدى به خوبى راجع سازید و اگر دل شما به هیچ كدام از تأویلات، اطمینان بهم نرساند، ملامت نفس خود كنید كه چرا این قدر بد باشى و نفس تو بدبین باشد كه با این همه تأویلات، راضى به هیچ كدام نتوانى شد و تو با این نفس، سزاوارترى به انكار تا او . (مصباح الشریعة / ترجمه و شرح عبد الرزاق گیلان /  517 ) حضرت علی علیه السلام فرمود: چون كسى به تو گمان نیك برد، خوشبینى او را تصدیق كن‏ .(نهج البلاغه/ حكمت 248) و درود خدا بر او، فرمود: از گمان مۆمنان بپرهیزید كه خدا حق را بر زبان آنان قرار داده است‏. ( حكمت 309)

از این رو شایسته است که نسبت به سخنان و افعال و کردار آشنایان و دوستان و هم کیشان خویش حسن ظن و گمان نیک داشت و چه بهتر که  نسبت به آنان واقع بین بود.

مریم پناهنده