مراد از ذکر قلبی و واقعی ، سبحان الله و الحمدلله و لااله إلا الله و الله اکبر نیست، ذکر عبارت است از این که: [چنان یاد خدا باشد که ] وقتی کار حرامی پیش آمد از خدا بترسد و آن را ترک کند. 

 «یا ایها الذین آمنوا ذکروالله ذکرا کثیرا؛(سوره احزاب، آیه42)

گـفت لبـیکم نمی آیـد جـواب زان هـمی تـرسـم که بـاشـم رد باب                                             

                                 بـلـکه آن الله تـو لبیک مـاست وان نیاز و درد و سوزت پیک ماست

در روز پنج مرتبه نماز می خوانیم و در سال یک ماه روزه می گیریم و خمس و زکات چیزهای مشخصی را می پردازیم. یعنی برای هر کدام از آنها حد و میزان مشخصی خداوند قرار داده است، مگر ذکر که خداوند برای آن حد و حدود قرار نداده است.

ذکر، شاید تنها عبادتی باشد که قیدهای: زمانی، مکان، حالت، کمیت(مقدار)، کیفیت و…در آن وجود ندارد. «الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم؛(سوره آل عمران، آیه191)

باز در سوره دیگر می فرماید: «فاذا اقضیتم الصلوه فذکروا الله قیاماً و قعوداً و علی جنوبکم؛(سوره نساء، آیه 103)

حج هم مکان و هم زمان مشخص دارد نماز هم وقت مشخصی دارد و هم مقدار آن مشخص است و هم کیفیت آن یعنی جهر و اخفاط آن خمس و زکات نیز مقدار و زمان آن مشخص است ولی ذکر از تمام قیدها رهاست، هر موقع و هر کجا و هر مقدار و به صورت آشکارا و پنهان می توان ذکر گفت و بیاد خدا بود.

مقصود از ذکر چیست؟

گاهی اوقات ذکر فقط بر زبان جاری می گردد که به آن «ذکر زبانی» گویند که ممکن است آهسته یا بلند گفته شود، در بعضی مواقع نیز ذکر علاوه بر زبان با اخلاص در نیت همراه است که به آن «ذکر قلبی» گویند، سومین مرحله از ذکر موقعی است که ذکر در رفتار و گفتار و کردار فرد تأثیرگذار باشد و او را از گناه بازدارد که این والاترین عمل از جهت ارزش و تأثیرگذاری است و بالاترین سعادت و کلید تمام امور است.

حج هم مکان و هم زمان مشخص دارد نماز هم وقت مشخصی دارد و هم مقدار آن مشخص است و هم کیفیت آن یعنی جهر و اخفاط آن خمس و زکات نیز مقدار و زمان آن مشخص است ولی ذکر از تمام قیدها رهاست، هر موقع و هر کجا و هر مقدار و به صورت آشکارا و پنهان می توان ذکر گفت و بیاد خدا بود

در حدیث آمده است که حضرت موسی علیه السّلام به هنگام مناجات عرض کرد: پروردگارا، پاداش کسی که تو را با زبان و قلب یاد کند چیست؟ جواب آمد: ای موسی، او را در قیامت در سایه عرش و در پناه خودم قرار خواهم داد.( بحار الانوار، ج93، ص156)

ذکر در این حدیث، هم در ذکر به وسیله زبان استعمال شده، هم ذکر به وسیله قلب. احادیث فراوان دیگری هم داریم که ذکر را در هر دو معنا استعمال کرده اند، اما غالباً در توجه قلبی و حضور باطنی استعمال شده است و ذکر کامل و حقیقی همین است.

ذکر خدا عبارت است از: حالتی خدابینیِ روحانی و توجه باطنی به خدای جهان، که خدا را حاضر و ناظر و خودش را در محضر پروردگار جهان بداند. کسی که این چنین خدا را یاد کند به دستورهای خدا عمل می کند، واجبات را انجام می دهد و محرمات را ترک می کند.

پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم به علی علیه السّلام می فرماید:

سه چیز است که فوق طاقت این امت می باشد:

1. مواسات و برابری با برادر مۆمن در مال؛

2. انصاف دادن مردم از نفس؛

3. ذکر خدا در تمام احوال. [ آن حضرت در ادامه فرمود:] مراد از ذکر، سبحان الله و الحمدلله و لااله إلا الله و الله اکبر، نیست ذکر عبارت است از این که: [چنان یاد خدا باشد که ] وقتی کار حرامی پیش آمد از خدا بترسد و آن را ترک کند.»(همان، ص151)

امیر مۆمنان علی علیه السّلام فرمود:

«خداوند سبحان را از روی سهو و غفلت، ذکر مگو و او را فراموش مکن. خدا را ذکر کامل بگو به طوری که قلب و زبانت همراه باشند و باطن و ظاهرت، تطابق نمایند. خدای را به حقیقت ذکر یاد نمی کنی جز در صورتی که در حال ذکر، نفس خودت را فراموش نمایی و در انجام کار، خودت را نیابی.»(غرر الحکم، ص817) 

فرآوری: زهرا اجلال            

بخش قرآن تبیان              

منابع:

سایت شیعه نیوز

سایت اهل البیت