خاندان عصمت و طهارت علیهم ‌السلام همگی در مكتب ربوبی تربیت شده ‌اند و در صفات و مكارم اخلاق به حد اعلای نبوغ رسیده ‌اند و هر یك از آن‌ها بنا بر مقتضیات عصر خود، یك یا چند صفتی را به عرصه ظهور و بروز رسانده ‌اند و در این میان برخی از خصال، در بوته اجمال مانده است، ولی مسلما آن بزرگواران در تمامی مكارم اخلاقی به سر حد كمال بوده ‌اند اگرچه اظهار آن بسته به حاجت محیط بوده است.

در این نوشتار سعی بر آن است تا از لابلای متن صلواتی مربوط به حضرت ابوجعفر امام جوادالائمه علیه ‌السلام، مروری بر مكارم اخلاقی آن بزرگوار بیافکنیم. باشد که رهرو راستین حضرتش باشیم.

 

بر سر خوان امامی بخشنده

فضل ‌الله ‌بن روزبهان خنجی‌ اصفهانی (م 927 ه.ق)، در شرح و توضیح کوتاه صلواتی منسوب به چهارده معصوم علیهم ‌السلام، به پاره ای از صفات پسندیده آن بزرگواران می پردازد که در اینجا قسمتهایی از صلواتِ مربوط به امام نهم را از نظر می گذرانیم.

« اللهم و صل و سلم علی الامام التاسع » : پروردگارا درود و صلوات و سلام فرست بر امام نهم.

امام محمد تقی علیه ‌السلام بعد از پدر خود حضرت امام رضا علیه ‌السلام امام شد به نصّ از سوی پدر خود؛ و هیچ نزاعی میان امامیه نیست در آن كه او بعد از علی بن موسی علیه ‌السلام امام به حق است.

 

« الاوابّ السجاد »: آن حضرت بازگردنده است به خدای تعالی در هر امری از امور، و بسیار سجده كننده است نزد حق تعالی.

و این اشاره است به كثرت عبادت آن حضرت، چنان چه روایت كرده ‌اند كه بعد از امام زین ‌العابدین علیه ‌السلام از ائمه علیهم ‌السلام، هیچ كس به كثرت عبادات آن حضرت نبوده است.

 

« الفایق فی الجود علی الاجواد »: آن حضرت فایق و غالب است در بخشش بر همه بخشندگان.

و این اشاره است به كثرت عطای او؛ چنان چه روایت كرده ‌اند كه آن حضرت در عطا و بخشش سرآمد روزگار بود تا جایی كه او را « جواد » لقب كرده ‌اند. بحر از عطای او قطره و باران از كرم او بهره داشت و در وقت حاجات پناه ضعیفان بود و ملجأ سائلان در عطیات.

 

« مانح العطایا و الاوفاد لعامّة العباد »: آن حضرت بخشنده عطیه ‌ها و بخششها است، برای همه بندگان خدای تعالی.

و این اشاره است به عموم عطای آن حضرت، چنان چه روایت كرده ‌اند كه هرگز آستانه‌ آن حضرت از سائلان و حاجت خواهان خالی نبود؛ و آن حضرت بر روی عامه‌ خلایق، درهای عطا و كرم می گشود و هیچ آفریده ای از درگاه احسان او محروم بازنگشت و تمامی مردمان از عرب و عجم بر كنار خوان او آمدند.

آن حضرت، در حجت و برهان بر همه فایق می آمد و آنان را قانع می كرد و حجت‌های ایشان را قلع و قمع می نمود، همه از آن حضرت استفاده می كردند و حتی مامون نیز شیفته ایشان شد زیرا می ‏دید آن امام با آن سن و سال اندك در فضل و حكمت و علم و آداب و كمال عقل تا چه اندازه پیش است، به طوری كه هیچ كدام از مشایخ هم عصر آن حضرت با وی برابری نمی ‏كردند

« ماحی الغوایة و العناد، قامع ارباب البغی و الفساد »: آن حضرت محو كننده گمراهی و عناد؛ و بركننده خداوندان ظلم و فساد است.

و این اشاره است به اینكه آن حضرت ارباب ظلم و فساد و اصحاب گمراهی و دشمنی را به حجت ‌های آشکار و استدلالهای روشن قلع و قمع می ‌فرمود. روایت كرده ‌اند كه چون مأمون خلیفه، آن حضرت را داماد خود ساخت، همیشه آن حضرت را در مجلس خود حاضر می ساخت و ایشان با طائفه هایی از بزرگان مذاهب مختلف كه در مجلس مامون حاضر می شدند، در حقایق اعتقادات و مشكلات علوم، بحث می كرد، آن حضرت، در حجت و برهان بر همه فایق می آمد و آنان را قانع می كرد و حجت‌های ایشان را قلع و قمع می نمود، همه از آن حضرت استفاده می كردند و حتی مامون نیز شیفته ایشان شد زیرا می ‏دید آن امام با آن سن و سال اندك در فضل و حكمت و علم و آداب و كمال عقل تا چه اندازه پیش است، به طوری كه هیچ كدام از مشایخ هم عصر آن حضرت با وی برابری نمی ‏كردند. از این رو مامون در بزرگداشت و احترام آن حضرت لحظه ‌ای فروگذار نمی کرد. چنانکه روایت كرده‌ اند كه وقتی دختر مامون - همسر امام جواد علیه السلام -  نزد او آمد و از امام شكایت كرد كه او رعایت من را نمی ‌كند و كنیزان را بر من بر می گزیند، مامون به دختر گفت كه تو راضی نیستی كه من تو را تزویج كردم به بهترین خلایق از روی حسب و نسب؟ و حق تعالی كنیزان را بر او حلال كرده و او را در ایشان، اختیار است.

 

« صاحب معالم الهدایة و الارشاد الی سبل الرشاد »: آن حضرت صاحب نشانه‌ های راهنمایی و ارشاد است به راههای راستی و صلاح.

 و این اشاره است بدان كه آن حضرت مردمان را ارشاد به راه حق می ‌فرموده و به جانب مشكلات، راه راست می ‌نموده؛ روایت كرده ‌اند كه روزی مامون سوار بود و به شكار می‌ رفت، حضرت امام محمد تقی علیه ‌السلام با جماعتی اطفال بر سر راه مامون ایستاده بودند. چون مركب مامون پیدا شد، طفلان همه گریختند، ولی امام بر جای خود ایستاد، و اصلا از محل خود حرکت نفرمود. مامون از بزرگی آن طفل تعجب كرد؛ پرسید كه ای پسر! چرا وقتی طفلان گریختند تو باز ایستادی و هیچ نترسیدی ؟

امام فرمود: زیرا از یک سو، راه آنقدر تنگ نبود كه مركب تو نتواند بگذرد و من مجبور باشم کنار بروم تا راه تو باز شود، و از سوی دیگر، من می ‌دانم كه تو کسی را بدون جرم و خیانتی کیفر نمی کنی؛ پس چرا از راه دور شوم و از تو بگریزم؟

مامون گفت: تو پسر كیستی؟ فرمود: پسر علی بن موسی ‌ام.

مامون در فراق امام رضا علیه ‌السلام بسیار گریست و گفت:  دانستم كه فرزند رشیدی مثل تو فقط از کسی همچون علی بن موسی الرضا علیه ‌السلام باشد.

سپس مامون متوجه شكار شد، و به صحرا رفت، او یک باز شکاری داشت، وی آن باز را جهت شكار پرنده ای رها كرد. باز در آسمان بالا رفت و مدتی طولانی، از چشم همه غایب شد و بعد از آن بازگشت در حالیکه پرنده ای را شكار كرده بود كه تمامی اعضای او گوشت بود و هیچ پر و بال نداشت و مثل آن را كسی ندیده بود.

مامون هر قدر از مردم پرسید كه حقیقت این پرنده چیست، هیچ كس ندانست؛ بالاخره مامون از شكار بازگشت؛ امام جواد علیه السلام در همان جای قبلی ایستاده بود؛ مامون گفت: ای پسر رضا! حقیقت حال این پرنده چیست؟

امام بلافاصله فرمود: پدران من مرا خبر داده ‌اند؛ به اینكه حق تعالی در جوف هوا دریایی آفریده همچنان که در زمین دریاها است. و بر آن دریا پرندگانی اند همچنان که مرغابیان آبهای زمین، و باز خلیفه ای از خلفا آن را صید می كند تا مردم عجایب قدرت الهی را ببینند و وصی رسول امین از حقیقت آن خبر دهد.

هرگز آستانه‌ آن حضرت از سائلان و حاجت خواهان خالی نبود؛ و آن حضرت بر روی عامه‌ خلایق، درهای عطا و كرم می گشود و هیچ آفریده ای از درگاه احسان او محروم بازنگشت و تمامی مردمان از عرب و عجم بر كنار خوان او آمدند

مامون چون این سخن شنید گفت: و الله كه تو پسر علی بن موسی الرضایی؛ و تو وارث علوم و معارف او هستی كه خدای تعالی شما را و اهل ‌بیت شما را به علوم و خصایصی مخصوص ساخته كه دیگران از آن بهره ندارند.

پس آن حضرت را همراه خود به دارالخلافه برد و از مشكلات همه علوم از آن حضرت سوالها كرد و آن حضرت با وجود کمی سن به تمامی آن علوم جواب داد و از عهده‌ هر  پرسشی برآمد و از علوم غیبیه دیگر، ایشان را آگاه گردانید.  مامون و سایر مردم دانستند كه آن حضرت وصی پدر خود است.

 

« المقتبس من نور علمه الافراد من الابدال و الاوتاد »: آن حضرت کسی است که از نور علم‌ های او، تمامی ابدال اولیاء و اوتاد عالم اقتباس می كنند.

و این اشاره است به این خصوصیت از خصایص ائمه هدی علیهم السلام كه جمیع افراد ابدال و اوتاد عالم كه نظم و حفظ جهان در عهده‌ ایشان است از ائمه علیهم السلام کسب علوم و معارف می ‌نمایند و در این میان آن حضرت را اختصاصی فزونتر هست. چنان چه روایت كرده ‌اند، كه اولیا و اوتاد زمان آن حضرت از او در حقایق علوم و معارف استفاضه و استفاده می‌ نموده ‌اند.

 

« ساكن روضه الجنة بانعم العیش، المقبور عند جده بمقابر قریش »: آن حضرت ساكن باغ بهشت است به خوشترین زندگانی و دفن شده است نزد جدّ خود در مقابر قریش.

گفته می شود که سن مبارك آن حضرت 25 سال بود و قبر مبارك ایشان در جانب غربی بغداد، کنار قبر جدّ بزرگوارش حضرت امام كاظم علیه ‌السلام است.

 صالح صدر           

منابع:

وسیلة الخادم الی المخدوم، در شرح صلوات چهارده معصوم علیهم السلام، فضل ‌الله ‌بن روزبهان خنجی ‌اصفهانی؛ به ‌كوشش رسول جعفریان.

زندگانی حضرت امام محمدتقی جوادالائمه علیه السلام، حسین عماد زاده.

سیره‏ معصومان؛ امام جواد علیه السلام، محسن امین.