از همان اولین روزهای انقلاب ، رهبرکبیرانقلاب امام خمینی ( ره ) ومردم انقلابی چهارچوب سیاست خارجی نظام جمهوری اسلامی را درشعار ” نه شرقی - نه غربی - جمهوری اسلامی ” اعلام نمودند . براین اساس جمهوری اسلامی ایران نه وابسته به بلوک غرب و نه وابستگی به بلوک شرق سابق بود. بلکه یک سیاست خارجی مستقل براساس ارزشها و موازین اسلامی انتخاب کرد.

حضرت امام خمینی (ره) بنیان مبارزه رهایی بخش خویش ازسلطه استبداد داخلی واستعمار خارجی را برپایه این تفکر واصل قرار دادند ، و درآغاز نهضت اسلامی و سخنرانی خود علیه تصویب قرارداد ننگین کاپیتولاسیون که ازسوی آمریکا برایران تحمیل شده بود چنین فرمودند :

” آمریکا از انگلیس بدتر ، انگلیس ازآمریکا بدتر ، شوروی ازهردو بدتر ، همه ازهم بدتر ، همه ازهم پلیدتر ، اما امروز سروکارما با این خبیث هاست ، با آمریکا ست . ” ( حضرت امام خمینی (ره) صحیفه نور، ج 8 ، ص 89 )

مفاد این اصل از دیدگاه حضرت امام نفی سلطه پذیری است نه نفی رابطه و مناسبات با کشورها ، زیرا ایجاد رابطه و مناسبات فی نفسه مطرود نیست ، بلکه کیفیت رابطه و نوع مناسبات است که گاهی مطلوب و زمانی مطرود است . امام خمینی ( ره ) دردیدار سفیرشوروی با ایشان می فرمایند:

” مایلیم باشما روابط حسنه ، روابط اقتصادی وسیاسی داشته باشیم واین موکول است ( به اینکه ) احترام متقابل رعایت شود….  چنانکه میل داریم درافغانستان که یک ملت اسلامی است مسائل ، اسلامی حل شود . دخالت شوروی درآنجا درایران هم اثر خواهدداشت وما از شوروی می خواهیم در افغانستان دخالت نکند .

بازتکرارمی کنیم که ما خواستار روابط دوستانه هستیم . اینکه جوانان ما می گویند نه شرق و نه غرب ، معنایش این است که هیچ کدام درایران دخالت نکنند واین کاملا” بجا و بحق است."(همان ، ج 7 ، ص 89 )

امام خمینی دراین سخنانشان علاوه برتبیین مفاد سیاست نه شرقی و نه غربی که به معنای نفی سلطه به معنای وسیعش است محوریت این اصل درمیزان روابط با کشورهای قدرتمند را بیان می کنند آنجا که می فرمایند :

” دخالت شوروی درآنجا درایران هم اثرخواهد گذاشت .” ( همان ) بلکه این اصل باید درمیزان روابط کشورهای اسلامی با کشورهای قدرتمند محوریت داشته باشد . بنابراین امام درآخرهمین کلامشان می فرماید :

” من میل ندارم که کشورهای اسلامی روابطشان با شوروی غیرحسنه شود.” (همان ، ص 90)

باملاحظه سخنان امام خمینی (ره ) درمی یابیم که این تفکر مفهوم اساسی درمجموعه تفکرات ایشان دارد . امام بااین اصل محورمبارزه با سلطه گران را تعیین وبراساس آن نظم نوینی را درساختار سیاسی جهان ترسیم می کنند .

درجای دیگری درهمین رابطه خطاب به جهادگران می فرمایند :

” امیدوارم ازسیاست صحنه های سخت ” نه شرقی ، نه غربی ، جمهوری اسلامی ” عبورکنید که اگر ایران را برپایه استقلال واقعی پی ریزی نکنیم ، هیچ کاری نکرده ایم .” (همان ،ج 2 ،ص59)

” آری شعارنه شرقی ونه غربی شعار اصولی انقلاب اسلامی درجهان گرسنگان و مستضعفان و ترسیم کننده سیاست واقعی عدم تعهد کشورهای اسلامی وکشورهایی است که درآینده نزدیک و به یاری خدا اسلام را به عنوان تنها مکتب نجات بخش بشریت می پذیرد وذره ای هم ازاین سیاست عدول نخواهد شد . ” ( همان ، ص 114 )

این اصل ، محور روابط خارجی و ملاک برقراری وتوسعه مناسبات باسایر کشورها را نیز تعیین می کند ، یعنی درایجاد ارتباط و در توسعه و گسترش روابط همواره این اصل باید مدنظر قرارگیرد . دریک کلام این اصل تعیین کننده کمیت و کیفیت ارتباط با سایرکشورهاست .

امام با این اصل چارچوب سیاستگذاری های داخلی نظام اسلامی را نیزتعیین می کنند ، ودرپیامی که برای افتتاح مجلس شورای اسلامی می فرستند می فرمایند : “سیاست نه شرقی نه غربی را درتمام زمینه های داخلی و روابط خارجی حفظ کنید .” ( همان ، ج 12 ، ص 122).

 

این سخن مبین آن است که ازدیدگاه امام خمینی (ره ) سیاست نه شرقی نه غربی ، نه تنها محور روابط سیاسی بلکه ملاکی برای انواع مبادلات و ارتباطات فرهنگی ، اقتصادی ، سیاسی ، نظامی ، علمی و … است و نیز پایه گذار همه سیاست های داخلی نظام جمهوری اسلامی می باشد . ایشان در موارد متعدد به محور بودن این اصل در زمینه ها و سیاستگذاری های نظام اشاره می کنند. امام درپیامی به طلاب ودانشجویان چنین خطاب می فرمایند :

 

” طلاب علوم دینی و دانشگاهها باید با تمام توان خود درمراکز شان از انقلاب و اسلام دفاع کنند ، فرزندان بسیجی ام در این مراکز پاسدار اصول تغییر ناپذیر” نه شرقی و نه غربی ” باشند . ( همان ، ج 21 ، ص 53 )

درجای دیگری درهمین رابطه خطاب به جهادگران می فرمایند :

” امیدوارم ازسیاست صحنه های سخت ” نه شرقی ، نه غربی ، جمهوری اسلامی ” عبورکنید که اگر ایران را برپایه استقلال واقعی پی ریزی نکنیم ، هیچ کاری نکرده ایم .” (همان ،ج 2 ،ص59)

بنابراین قداست این اصل و منزلت رفیع آن درنظرامام خمینی (ره ) به مثابه حفظ اصل نظام اسلامی است ، بلکه حفظ این اصل در واقع حفظ هویت و روح نظام اسلامی است ومردم و مسئولان وظیفه پاسداری ازاین اصل را به عهده دارند .

“فرزندان بسیجی ام دراین مراکز ( حوزه و دانشگاه ) پاسدار اصول تغییرناپذیر نه شرقی ، نه غربی باشند .” ( همان ، ج 21 ، ص 53 )

نتیجه : روشن است که نفی شرق و غرب به معنای عدم وابستگی به بیگانگان و قطب های قدرت است .ازاین رو ، با زوال یکی از دو قدرت جهانی - بلوک شرق - باز این اصل مفاد و معنایش برقرار است ، چرا که مفاد آن نفی سلطه به معنای وسیعش ( نفوذ - دخالت ، … ) ونفی وابستگی به هرقدرت بیگانه ای درهمه زمانهاست و شرق و غرب دو مصداق روشن موجود در زمان طرح این اصل بوده اند.