مقدمه

خداوند متعال سرنوشت بشر را به گونه ای رقم زده که در دامن طبیعت رشد کند و ببالد و به طور کامل به آن وابسته و نیازمند باشد. متقابلاً طبیعت را نیز طوری آفرید که در خدمت انسان قرار گیرد، نیازهای وی برآورد و آرامش، لذّت و شادی را برایش به ارمغان آورد.
از نظر قرآن کریم انسان آن چنان عظمتی دارد که تمام موجودات به فرمان خداوند، مسخّر او گشته اند. این مسئله، شخصیت و عظمت واقعی انسان را در منظر اسلام روشن می سازد و به او عظمتی می بخشد که درخور مقام «خلیفة اللهی» است.
خورشید و ماه، باد و باران، کوه و درّه، گیاه و درخت و سبزه زار… همه و همه، مواهب خدادادی است که در تسخیر گل سرسبد هستی و خلیفه خدا بر روی زمین قرار گرفته و همه سرگشته و فرمانبردار انسان ‌اند، تا وی از آنها در جهت بقا و حیات دنیوی خویش بهره گیرد. در این میان پاره ای از اجزای شکوهمند طبیعت، همچون «درختان و گیاهان» نقش حیاتی در زندگی انسان و سایر موجودات زنده دارند.
در این نوشتار مختصر، برخی از آیات و روایاتی را که در فضیلت درخت و درختکاری وارد شده است، مرور و مداقه می‌نشینیم، به امید آن که آموزه های اصیل اسلامی را فرا گیریم و به کار بندیم.

واژه «درخت» در قرآن

در قرآن‌کریم در اغلب موارد از درخت با واژه «شَجَر» یاد شده است. «شَجَر» را واژه‌شناسان این‌گونه تعریف کرده‌اند: «هر روییدنی که تنه دارد»(1)و آنچه تنه ندارد را «نجم، عشب و حشیش»(2) می نامند. ناگفته نماند که در قرآن کریم این لفظ به معنای «مشاجره و تنازع» نیز آمده است؛ چنان که می فرماید: « فَلاَ وَرَبِّک لاَ یؤْمِنُونَ حَتَّیَ یحَکمُوک فِیمَا شَجَرَ بَینَهُمْ ثُمَّ…»(3) که این معنا نیز به معنای درخت نزدیک است و با آن مناسبت دارد؛ زیرا «منازعه را از آن جهت تشاجر (مشاجره) گویند که سخن دو یا چند خصم، مثل برگ و شاخه درخت به هم مختلط می شوند».(4)
غیر از شجر که مشتقات گوناگون آن مجموعاً 27 مرتبه در آیات قرآن به کار رفته است، کلمات و عبارات دیگری نیز درباره «درخت» به کار رفته که هریک بیان کننده یکی از صفات و ویژگی‌های آن است و در این نوشتار در صدد بحث از آن مباحث نیستیم.
با امعان نظر در آیات روحبخش قرآن کریم، در می‌یابیم که در این صحیفه بزرگ آسمانی از واژه «درخت» در تحت عناوین گوناگونی سخن به میان آمده است. از باب نمونه به چند یاد کرد قرآن از واژه «درخت» اشاره می کنیم:

درخت، نماد قدرت الهی

اصولاً درختان، هر یک به تنهایی آیتی هستند که قدرت و توانایی خداوند را در برابر چشم هر بیننده‌ای به نمایش می گذارند و هر بخش از این آفرینش عجیب و زیبای خداوند، دفتری عظیم از معرفت خداوند بزرگ است. سعدی شیرین سخن می گوید:
برگِ درختانِ سبز در نظر هوشیار
هر ورقش دفتری است معرفت کردگار
نکته‌ای اساسی که در خلقت و آفرینش درختان، همواره مورد غفلت قرار می‌گیرد و تنها عده‌ای اندک که دانایان حقیقی و به فرموده قرآن کریم «اولواالالباب» بدان وقوف پیدا می‌کنند، همانا «‌آفرینش حیات در دل بذر و نهالی است که به مرور ایام از آن درختی تنومند می‌سازد». همه ما هرگاه به درخت می‌نگریم، پیش از هرچیز محو جمال ظاهری و برگ و میوه و شکوفه آن می‌شویم و کمتر کسی از این حجاب ظاهری عبور می‌کند و به عمق و معنا و حقیقت مطلب پی‌ می‌برد. شگفت ‌انگیزتر از «برگ درختان سبز»، «در نظر هوشیار» همانا آن نیرویی است که باعث سبزی و حیات آن می‌شود. از این رو، در قرآن کریم در سوره مبارکه «نمل»، پس از اشاره به آفرینش آسمان‌ها و زمین و نزول باران از آسمان، به رویش بستان‌ها اشاره شده و سپس انسان را به این نکته مهم توجه می‌دهد که به کیفیت ایجاد حیات در درختان بنگرد که اگر آن نیروی حیات‌دهنده و آن دم عیسوی زندگی بخش از جانب خداوند نبود، هرگز قادر نبودید که آنها را برویانید و از محصولشان برخوردار شوید:
«أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنزَلَ لَکم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَّا کانَ لَکمْ أَن تُنبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَّعَ اللهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یعْدِلُونَ».(5)
در امر رویش و رشد و نمو درختان کار ما آدمیان « تنها بذرافشانی و آبیاری است، اما کسی که حیات را در دل این بذر آفریده و به نور آفتاب و قطرات حیات بخش باران و ذرات خاک فرمان می‌دهد تا این دانه را برویانید، تنها خداست» .(6) و بدین ترتیب، این نتیجه حاصل می‌شود که تنها برگ و ساقه، شاخه، ریشه، میوه، شکوفه، قد و قامت، و شکل و شمایل درخت نیست که به انسان درس توحید و خداشناسی می‌دهد، بلکه انسان اندیشمند در ورای این ظواهر، قدرتی عظیم‌تر و نیرویی فوق ‌العاده‌تر را مشاهده می‌کند؛ همان نیروی حیاتی که خداوند در بذر و نهال درخت می‌دهد و آن را به مخلوقی زیبا و شگفت انگیز مبدل می‌کند.
از همین رو، خداوند در سوره واقعه آیات 63 و 64 و 72، بار دیگر این حقیقت را مورد تأکید قرار می‌دهد و دربرابر پرسش منکران توحید می‌گوید:
«أَفَرَأَیتُم مَّا تَحْرُثُونَ * أَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ * لو نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلَلْتُمْ تَفَکهُونَ»؛ «آیا هیچ درباره آنچه کشت می‌کنید، اندیشیده اید؟!آیا شما آن را می رویانید یا ما می رویانیم؟!.. آیا شما درخت آن را آفریده اید یا ما آفریده ایم؟!».

درخت و تسبیح خداوند

براساس آموزه‌های قرآن کریم، هرچه در عالم آفرینش، لباس‌ هستی پوشیده و از «عدم» به «وجود» آمده اعم از جمادات، نباتات و حیوانات جملگی با زبان حال و زبان قال به تسبیح و تقدیس و ستایش ذات اقدس الهی مشغول‌اند.

هرکس به زبانی صفت حمد تو گوید
بلبل به غزل‌خوانی و قمری به ترانه
ولی ما آدمیان به دلیل محصور بودن در حصار مادیات و سرگرم شدن به تأمین حوایج مادی خویش که متأسفانه گاه با گناه و نافرمانی خداوند نیز همراه می‌شود از درک این ذکر پیوسته مخلوقات خداوند ناتوانیم؛ همچنان که خود فرمودند: «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالأَرْضُ وَمَن فِیهِنَّ وَإِن مِّن شَیءٍ إِلاَّ یسَبِّحُ بِحَمْدَهِ وَلَکن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلِیمًا غَفُورًا»(7)؛ «آسمان‌های هفت‌گانه و زمین و کسانی که در آن هستند، همه تسبیح او می‌گویند و هر موجودی، تسبیح و حمد او می‌گوید، ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید؛ او بردبار و آمرزنده است».
با توجه به این آیه شریفه و ده‌ ها آیه نظیر آن، که همگی از تسبیح مستمر و اجزای هستی حکایت می‌کنند، درمی‌یابیم که «درخت» نیز به عنوان جزئی از عالم هستی، هماهنگ با سایر مخلوقات خداوند، صبح و شام به تسبیح، تحمید و تهلیل آفریننده توانای خویش مشغول است
آفرینش، همه تنبیه خداوند دل است
دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار
کوه و دریا و درختان همه در تسبیح‏ اند
نه همه مستمعی فهم کند این اسرار
عقل حیران شود از خوشه زرّین عِنب
فهم عاجز شود از حُقه یاقوت انار
بندهای رطب از نخل فرو آویزند
نخل‏بندان قضا و قدر شیرین کار
تا نه تاریک بود سایه انبوه درخت
زیر هر برگ چراغی بنهد از گل نار
درخت و سجده در برابر خداوند
قرآن کریم در سوره حج می فرماید:
«أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ یسْجُدُ لَهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَکثِیرٌ مِّنَ النَّاسِ وَ…»؛ «آیا نمی‌بینی که سجده می‌‌کنند برای خداوند و هر کس در آسمان‌ها و زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوه‌ها و درختان و جنبندگان و عده بی‌شماری از مردم و…».
در این آیه شریفه و همچنین آیه 6 از سوره مبارکه الرحمن، سخن از سجده موجودات در برابر ذات اقدس پروردگار به میان آمده و در کنار آنها از «درخت» نیز به عنوان یکی از این ساجدان یاد شده است و «‌سجده در لغت به معنای تذلّل، خضوع و اظهار فروتنی است.(8)»

درخت، متاع و معیشت

گاهی قرآن‌کریم، از درختان و گیاهان، به عنوان «متاع» زندگی انسان یاد می‌کند(9)و گاهی نیز آنها را «معیشت»(10)، یعنی وسیله برآوردن نیازهای انسان می‌شمارد و برایشان کرامت و شأن ویژه‌ای قائل است.(11) قرآن‌کریم می‌فرماید:
«فَلْینظُرِ الإِنسَانُ إِلَی طَعَامِهِ، أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا، ثُمَّ شَقَقْنَا الأَرْضَ شَقًّا، فَأَنبَتْنَا فِیهَا حَبًّا، وَعِنَبًا وَقَضْبًا، وَزَیتُونًا وَنَخْلاً، وَحَدَائِقَ غُلْباً، وَفَاکهَةً وَأَبًّا، مَّتَاعًا لَّکمْ و لأنْعَامِکم…»(عبس: 24 32)؛ «آدمی باید به غذای خویش بنگرد، ما باران را از آسمان فروفرستادیم. آن‌‌گاه، سینه زمین را شکافتیم و در آن، دانه‌ها رویاندیم و انگور و سبزی و درخت زیتون و خرما و بوستان‌‌‌های بزرگ با درختان ستبر و میوه و مرتع برای بهره‌گیری شما و چهارپایانتان».
از این آیات شریفه، نکات فراوانی قابل استفاده است، و ما تنها، مطالبی را که بیانگر جایگاه ویژه درخت در زندگی انسان است، ذکر می‌کنیم:
1.جمله «فَلْینظُرِ الإِنسَانُ إِلَی طَعَامِه» به ضمیمه آیات بعد، مشعر بر این است که گیاهان، مراتع، درختان و جنگل‌ها از مهم‌ترین منابع تأمین غذای انسان و از نعمت‌های بزرگ خدادادی است. بنابراین باید قدر آنها را دانست و در حفظ و توسعه و بالندگی آنها کوشید.
2.عبارت «أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا..»، بیانگر این است که بر اجزا و عناصر پیکره شکوهمند طبیعت، نظمی ویژه حاکم است؛ چنان که به هماهنگی و ارتباط منظم آب، زمین، گیاه … اشاره شده است. آیه شریفه می‌فرماید: « باید باران از آسمان فرو ریزد، بذرها زمین را بشکافند و از دل خاک بیرون آیند، گیاهان روییده شوند، درختان به ثمر بنشینند، جنگل‌ها و مراتع پدید آیند، تا حیوانات نیز از آن بخورند و در نتیجه فعالیت‌های هماهنگ و شگفت‌آور این عناصر طبیعی، غذای بشر فراهم آید».
3.ثمره نخست آمیزش آب و خاک، رویش غلاتی همچون گندم و جو است که بخش اعظم تغذیه انسان و سایر جانداران را تأمین می‌کنند. در این آیات شریفه و دیگر آیات به این نوع گونه گیاهان، تصریح شده است.(12)
4.گرچه تمام گیاهان و میوه‌ها برای انسان سودمندند، ولی برخی از آنها در زندگی وی نقش مهم‌تر و مستقیم‌تری دارند؛ چنان که در آیات مورد بحث آمده است: (عنباً و قضباً و زیتوناً و نخلاً). انگور، انواع سبزی‌ها، زیتون و درخت خرما، در زمره این نوع از میوه‌ها قرار گرفته‌اند.
درباره نفش حیاتی گیاهان، علاوه بر آیات، روایات فراوانی نیز از حضرات معصومان: وارد شده است.(13)

نقش درخت در زندگی موجودات

نقش درخت در زندگی آدمیان و حتی سایر موجودات از زوایای مختلفی قابل بررسی است. قرآن کریم، در آیه‌ای به برافروختن آتش که از ضروریات زندگی آدمی است، چنین اشاره می‌فرماید: «الَّذِی جَعَلَ لَکم مِّنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنتُم مِّنْهُ تُوقِدُونَ»(14)؛ «همان کسی که برای شما از درخت سبز، آتش آفرید و شما به وسیله آن، آتش می افروزید».
این آیه شریفه یکی از نشانه‌های قدرت خداوند را آفرینش آتشی می‌داند که از درخت سبز تولید می‌شود؛ زیرا بسی شگفت‌آور است که چگونه درختی سبز که سایه خنک و روحبخش آن، آدمی را از آسیب گرما و اشعه سوزان خورشید در امان نگه می‌دارد در فرآیندی دیگر، تبدیل به آتشی افروخته می‌گردد که می‌تواند همه چیز را در کام مرگ و نیستی فرو برد. این نیست، مگر به اعجاز و قدرت پروردگار توانا.
اما موجوداتی دیگر به جز انسان نیز از درختان بهره می‌برند. در سوره «نحل» می‌فرماید: :«وَأَوْحَی رَبُّک إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یعْرِشُونَ؛ ثُمَّ کلِی مِن کلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکی سُبُلَ رَبِّک ذُلُلاً یخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذَلِک لآیةً لِّقَوْمٍ یتَفَکرُونَ»(15)؛ «پروردگار تو به زنبور عسل وحی کرد که در دل کوه‌ها و در میان درختان و بناهایی که می‌سازند، لانه گزین؛ سپس [وحی فرمود بدو که] از شکوفه‌ها بخور و راه‌‌‌های پروردگارت را مطیع آرام بپیما. از شکم‌هاشان عسل بسیار شیرین به رنگ‌های گوناگون بیرون می‌آید که شفا‌بخش آلام انسان‌هاست و در این نشانه‌هایی است برای کسانی که می‌اندیشند.»
بر اساس این آیه شریفه، زنبور عسل که حشره بسیار مفیدی است،به نحو غریزی و تکوینی از جانب خداوند مأمور است تا از شاخه‌های بلند و سرسبز درختان برای مسکن بهره‌گیرد و بتواند به سهولت به مواد اولیه لازم برای تولید عسل دست پیدا کند.
نیز قرآن کریم در سوره «نحل» آیه 10 چنین می فرماید:
«هُوَ الَّذِی أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لَّکم مِّنْهُ شَرَابٌ وَمِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُون»؛ «اوست کسی که از آسمان، آبی گوارا نازل می‌کند که می‌آشامید، و از آن درختانی می‌رویاند که حیوانات خود را در آن به چرا می‌برید».
در این آیه تأمین غذای حیوانات اهلی و برخی حیوانات غیراهلی نیز از کارکردهای درختان به شمار می‌رفته است.

ارزش زیست محیطی درختان

جنگل‌ها و درختان به عنوان یکی از مهم‌ترین سامانه های حیات بخش بشر، جایگاه انکارناپذیری در تأمین رفاه، آسایش و سعادتمندی جوامع بشری دارند.
وجود ارزشهای متعدّد و متنوّع اقتصادی و زیست محیطی در پیکره این منابع ارزشمند الهی، تکیه گاه مطمئن و استواری برای تداوم و ارتقای زیست موجودات زنده، به ویژه انسان و متضمن شکوفایی حیات جوامع بشری و توسعه پایدار است. متأسفانه همه ساله سطوح بسیار زیادی از جنگلهای دنیا بر اثر عوامل متعدّد از جمله بهره برداری غیر اصولی و مفرط نابود می‌شود.
در میان علل و عوامل امحا و نابودی جنگل‌ها، ناآگاهی از ویژگی‌ها و ارزش‌های زیست محیطی این منابع را نباید نادیده گرفت. از این رو، به منظور شفاف سازی و جلب توجّه اذهان و افکار عمومی برخی اثرات زیست محیطی جنگل‌ها را برمی شماریم؛ زیرا بر این باوریم که حفاظت و توسعه جنگل‌ها با عزم و اراده ملی، همکاری و همدلی مردم عزیز و تلاش مجدّانه مسئولان و متخصّصان که زمام امور را در دست دارند، امکان پذیر است. مقام معظم رهبری در پیامی به مناسبت هفته منابع طبیعی بر همین نکته تأکید می‌فرمایند:
«…برای چنین اقدامی، البتّه ابعاد گسترده فرهنگی و اهمیت افزایش آگاهی و آموزش عمومی نباید فراموش شود… برای سرسبز نگاه داشتن کشور باید نهضتی فراگیر به پا شود؛ نهضتی که آحاد مردم در آن سهیم باشند؛ همان گونه که دیروز و امروز، همگی برای حفظ ایمان و اعتقاد و اخلاق قیام کردند.
همچنین در اهمیت درخت کاری فرمودند:
«در تعلیمات دینی ما و در سنّت انبیاء و اولیاء: درخت کاری، آبیاری و به طور کلی آبادسازی زمین و مزرعه و مرتع و پرورش دام و طیور، عبادت محسوب می شود».
جنگل‌ها و درختان با تنظیم جریان های آبی، جلوگیری از فرسایش آب، باد، خاک و طغیان رودخانه ها، افزایش عمر مفید مخازن آبی و سدها تعدیل آب و هوای محیط و تأمین آب مورد نیاز اراضی کشاورزی، پشتوانه ای مطمئن برای زمین های کشاورزی دشت ها به شمار می‌آیند و در افزایش تولید و ارتقای کیفی محصولات کشاورزی در واحد سطح تأثیر به سزایی دارند. اراضی جنگلی به دلیل ریشه دواندن گیاهان و درختان و فعالیت میکروارگانیسم های موجود در جنگل ها، موجب نفوذ نزولات آسمانی در خاک و ذخیره این نزولات می شوند؛ به گونه ای که هر هکتار جنگل قادر به ذخیره سازی پانصد تا دو هزار متر مکعب آب است. ضمن اینکه زمان نفوذ یک لیتر آب در جنگل محدود هفت دقیقه و در اراضی کشاورزی 46 دقیقه است؛ در حالی که در مناطق غیر جنگلی این زمان به حدود چهار ساعت افزایش می یابد. به تعبیری دیگر توان نفوذپذیری نزولات در خاک های جنگلی چهل برابر بیشتر از اراضی دیگر است.
جنگل‌ها با انجام عمل فتوسنتز یکی از منابع مهم تولید اکسیژن مورد نیاز موجودات زنده به شمار می آیند. هر هکتار جنگل قادر به تولید اکسیژن مورد نیاز حداقل ده نفر در طول سال خواهد بود. به دلیل تنوع ساختار افقی و عمودی درختان، به ویژه وجود درختانی با سرشت و ارتفاع متفاوت، جنگل‌ها در مطلوبیت بهره مندی از اثرات فیزیکی، شیمیایی و حرارتی پرتو خورشید برای انسانها تأثیر به سزایی دارند، ضمن این که وضعیت تابش نور خورشید در فضای جنگلی نقش مؤثری در آرامش روحی انسان‌ها دارد.
جنگل موجب تعدیل آب و هوای محیط می شود. در ساعات روز به این دلیل که شاخ و برگ درختان مانند حفاظی در برابر پرتو نورانی خورشید قرار می گیرند، دمای هوای جنگل کمتر از دمای فضای غیر جنگلی است و در طول شب نیز به این دلیل که تغییر و انعکاس حرارتی دما در محیط و خاک جنگلی کمتر است، هوای محیط جنگلی خنک تر از فضای باز است. در جنگل، آوای دلنواز پرندگان، جریان آب آبشار ها و رودخانه ها و به هم خوردن برگ ها و شاخه ها به روح و روان آدمی آرامش می بخشد. مکان‌های پوشیده از درخت و فضای سبز، بهترین مکان برای تفریح و تفرّج و گذراندن اوقات فراغت‌اند. وجود فضای سبز و درختان می‌تواند محیط زیست را در چشم اندازها، فرحناک جلوه دهد و موجب افزایش عمر انسان شود؛ چنان که در روایتی از امام علی (علیه السلام) آمده است که فرمودند:
«مما یزید فی العمر، ترک الاذی… و ان یحترز عن قطع الاشجار الرطبة(16)؛ از جمله عوامل افزایش عمر (طول عمر)، عبارت است از: پرهیز از مردم‌آزاری و قطع کردن درختان سرسبز».
در حدیثی، امام کاظم (علیه السلام) نگاه کردن به سبزه و سبزه‌زار (مزارع و جنگل‌ها و درختان سرسبز ، موجب جلا بخشیدن به چشم می‌شود.(17)
شاخ و برگ درختان جنگلی گرد و غبار هوا را جذب می کند و آلودگی هوا را کاهش می دهد. سُرب معلّق در هوا حاصل از فعّالیت واحدهای صنعتی و وسایل نقلیه موتوری و یکی از مواد سمّی و خطرناک برای انسان است که از طریق تنفّس جذب می شود و عوارض و پیامدهای ناگواری بر سلامت انسان دارد که جنگل‌ها مقدار زیادی از سُرب معلّق در هوا را جذب می‌کنند.
پوشش گیاهی درختان به دلیل حفاظت از خاک، قدرت نگهداری و جذب نزولات و کاهش سرعت سقوط برف و باران بر زمین نقش انکارناپذیری در جلوگیری از جاری شدن سیلاب و کاهش اثرات مخرّب آن دارد. با توجّه به اینکه کاهش درجه حرارت هوا سهمی در افزایش رطوبت نسبی هوا دارد، درختان جنگلی با جذب نزولات و ذخیره کردن آن در سفره های آب های زیرزمینی و تبخیر آن در دیگر ایام سال که نزولات قطع می‌شوند، خشک، موجب افزایش رطوبت نسبی هوا در فضای جنگل می‌گردند. افزون بر اینکه شاخ و برگ درختان با جلوگیری از تابش مستقیم نور خورشید و کاهش اثرات تخریبی پرتوهای خورشیدی، مانع تبخیر سطحی رطوبت خاک هم می‌شود.
درختان با جذب، نگهداری و افزایش زمان ذوب برف ها بر روی شاخ و برگ خود، از تجمع آنها جلوگیری می‌کند و مانع از حرکت توده‌های عظیم برف به شکل بهمن می شود.
از آنجا که تولید دی اکسید کربن ناشی از سوخت‌های فسیلی، انعکاس پرتوهای خورشیدی را از زمین ناممکن می سازد و در نتیجه میانگین گرمای زمین افزایش می یابد و موجب پدیده موسوم به گلخانه ای می شود که اختلال در محیط زیست انسانی را به دنبال دارد، حفاظت و توسعه جنگل‌ها موجب جذب و رسوب دی اکسید کربن و مانع افزایش گرمای زمین خواهد شد. جنگل به عنوان محیط زیست طبیعی، مأمن بسیاری از حیوانات وحشی و پرندگان است. با توجّه به رشد فزاینده جمعیت انسانی و توسعه بی حد و حصر تکنولوژی و قرار گرفتن در عصر فراصنعتی که جوامع بشری را با محدودیت منابع جنگلی و آلودگی محیط زیست مواجه ساخته است؛ جنگل‌ها با تثبیت لایه اُزُن، موجب کاهش آثار زیانبار پرتوهای فرابنفش و بیماری‌های ناشی از آن خواهد شد.
جنگل‌ها و درختان در صنایع بزرگ چوبی و ساختمان سازی و تهیه لوازم منزل و پوشاک و برخی از فرآورده های جنگلی، مانند کائوچو، تأمین ماده خام کاغذ، تهیه دارو و مصارف پزشکی، مورد استفاده قرار می گیرند که در امر اشتغال‌زایی نیز بسیار سودمندند.
کنترل آفات و امراض گیاهی و جلوگیری از هجوم گونه های مهاجم به محصولات کشاورزی، پدید آمدن ارزش های زیبایی شناختی و هنری، امکان فعّالیت‌های جنبی مانند: پرورش انواع آبزیان، زنبورداری، تولید قارچ، فراهم ساختن زمینه های گردشگری و بسیاری از فواید ارزشمند دیگر، دستاوردهای گران‌بهایی هستند که به برکت جنگل‌ها و درختان در اختیار بشر قرار گرفته است.
بر همین اساس، در آموزه های اسلامی، جنگل و درخت از اهمیت ویژه و جایگاهی ارجمند دارد و در منابع روایی دین مقدس اسلام، به امر درختکاری اهمیّت بسیاری داده و پاداش فراوانی برای آن نقل شده است و همه مردم با آن تشویق شده‌اند.

فضیلت درختکاری در روایات

حضرات معصومان (علیهم السلام) همواره مسلمانان را به باز پروری و احیای طبیعت، از جمله اراضی و جنگل‌ها، تشویق و ترغیب می‌کردند؛ چنان که رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرمودند: «أحی بَلَدِک المَیت؛ زمین مرده و بایر شهر خود را آباد کن».(18)
پیشوایان معصوم (علیهم السلام) در پاره‌ای از روایات به صراحت به درختکاری و یا از فضلیت و ارزش آن سخن گفته‌اند که به جهت فراوانی این گونه احادیث، به ذکر برخی از آنها بسنده می‌کنیم:
در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده است که شخصی از حضرت (علیه السلام) پرسید: برخی می‌گویند کشاورزی مکروه است. آن حضرت صادق (علیه السلام) در پاسخ فرمودند: «درخت بکارید و کشاورزی کنید که هیچ عملی از آن حلال‌تر و پاکیزه‌تر نیست. سوگند به خدا که هنگام ظهور حضرت ولی عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، درختکاری و کشاورزی بسیار گسترده می‌شود».(19)
همچنین آن حضرت در حدیث دیگری فرمودند: «از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) سؤال شد: بهترین ثروت چیست؟ حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) فرمودند: بهترین ثروت، کشاورزی است، اگر به طور صحیح انجام گیرد و زکات آن داده شود. در مرحله بعد، حضرت به دامداری اشاره فرمود و آن را پس از کشاورزی، بهترین کار دانست و در مرتبه سوم، فرمودند: درختان استوار و بلند خرما که در گل می‌رویند و درختانی که در بیابان‌های خشک و تفتیده میوه می‌دهند. در پایان، دوباره ضمن اشاره به درخت خرما، از فروختن آن به شدت نهی فرمود».(20)
و نیز در روایتی از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) آمده است که فرمودند: «بهترین مال، دسته‌های طولانی، شکیل و منظم خرما و درختان میوه‌دار است.»(21)
از این سخن پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)، درمی‌یابیم که درختکاری از شغل‌های بسیار ارزنده و مال‌های سودمند انسان است و درخت خرما به عنوان نمونه در روایت مطرح شده و در اینجا خصوصیتی ندارد؛ چنان که با تأمل در تعبیرهای به کار رفته در این حدیث شریف، می‌توان به این نکته پی ‌برد.
در حدیث دیگری پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «هر مسلمانی که درختی بکارد یا زراعتی کشت کند که از آن پرندگان و انسان‌ها و یا حیوانی بخورند، چنین کاری برای او صدقه محسوب می‌شود».(22)
همچنین در کنزُالعُمّال از آن حضرت روایت شده است که فرمودند: «هرکس درختی بکارد و از آن حفاظت کند تا ثمر دهد، خداوند به اندازه ثمره آن، به وی پاداش خواهد داد».(23)
در آموزه‌های اسلامی بسیار به آبادانی و حفظ زمین توصیه شده است؛ چنان که داشتن بهترین یادگار و صدقه جاریه در پرتو پرداختن به آبادانی زمین است؛ چنان که پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «کسی که (درختی) را بکارد، چاهی حفر کند و آبی را جاری سازد (دارای یادگار و صدقه جاریه است».(24)
بر اساس روایت دیگری از آن حضرت وارد شده است که فرمودند: «…کسی که درختی بکارد، تا زمانی که یکی از مخلوقات خدا از آن بهره می‌برد، خداوند به او پاداش می‌دهد».(25)
شایان توجه است که برخی از روایات یاد شده، درختان بی‌میوه و جنگلی را نیز شامل می‌شود و هرگونه بهره‌وری از درختان در این روایات می‌گنجد؛ چنان که بر اساس روایت اخیر‌، پاداش الهی به «درختکار»، در برابر هرگونه بهره‌ای است که مخلوق الهی از آن ببرد، چه از میوه‌اش باشد، چه از سایه دلپذیر آن، چه از منظره چشم‌نواز یا از هوای لطیف و فرح‌بخشی که از آن به طبیعت ارزانی می‌شود و یا از شاخ و برگ و چوب آن.
مُحدِّث نوری روایتی را از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) نقل کرده است که تأکید بیشتری بر «درختکاری» را نشان می‌دهد. حضرت فرمودند:
«إن قامت الساعة و فی ید احدکم فسیلة، فإن استطاع أن لا یقوم الساعة، حتی یغرسها فلیغرسها(26)؛ اگر عمر جهان پایان یابد و قیامت فرارسد و یکی از شما نهالی در دست داشته باشد، چنانچه به قدرکاشتن آن فرصت باشد، باید آن را بکارد».
در روایت دیگری از رئیس مذهب جعفری وارد شده است که فرمودند:
«و خلق له الشجر فکلف غرسها و سقیها و القیام علیها(27)؛ و خداوند درخت را برای انسان آفرید. از این‌رو، او باید درخت بکارد، آن را آبیاری کند و در حفظ آن بکوشد».
این گونه تعالیم موجب توجّه و اهتمام حکما و علمای اسلامی به علوم گیاه شناسی شد. به عنوان مثال، ابوعلی سینا در کتاب قانون به ذکر خواصّ بسیاری از درختان و گیاهان می پردازد. حکیم محمد حسین العلوی شیرازی در کتاب مخزن الادویه از تقسیم بندی اشجار بر حسب کواکب سبعه بحث می کند و ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم از تقسیم بندی درختان بر حسب برج ها مطالبی را آورده است.
همین اهتمام موجب شد که مسلمانان در توسعه و گسترش کشاورزی و علوم مربوط به آن، نقش انکار ناپذیری داشته باشند. گفتنی است که آقای «آندرو. ام.» واتسن استاد تاریخ اقتصاد دانشگاه تورنتو کانادا، کتابی با عنوان: Agricultural innovation in the early Islamic world، به رشته تحریر درآورده است که عمده مباحث آن درباره نقش مسلمانان در گسترش کشاورزی است.

بهسازی شیوه‌های درختکاری

در برخی روایات شیوه‌های کشت و پیوند صحیح درختان مطرح شده است. از این روایات استفاده می‌شود که در روش کاشت درختان باید دقت شود و درختکار هنگام کاشت و پیوند آن باید از شیوه‌های درست و مؤثر استفاده کند، و گرنه درختان وی آفت‌زده و یا کم ثمر می‌شوند.
شایان ذکر است که معصومان (علیهم السلام) این سخنان را در زمان و مکان خاصی فرموده‌اند و طبیعی است که این سخنان با توجه به آب، خاک، هوا و دیگر شرایط اقلیمی آن منطقه مؤثر بوده است. از این‌رو، نمی‌تواند به صورت قانون عام تلقی شود، ولی نکته مهم این است که روایات بر اصلاح روش کشت درخت تأکید دارد و درختکاری را به اتخاذ شیوه‌ای صحیح و مؤثر تشویق می‌کند. به عنوان نمونه، پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«برادرم عیسی (علیه السلام) از شهری گذشت که درختان آن دیار کرم‌خورده بود. مردم نزد عیسی آمدند و از این مشکل شکوه کردند. ایشان فرمود: داروی این مرض در اختیار شماست. شما عادت دارید به هنگام کاشتن درخت فقط خاک به پای آن می‌ریزید و نباید چنین کنید، بلکه سزاوار است نخست آب به ریشه‌های درخت بریزید، آن‌گاه خاک بر آن بریزید تا در درختان کرم واقع نشود. پس آنان به دستور آن حضرت عمل کردند و این مشکل برطرف شد».(28)
صالح بن عقبه می‌گوید: امام صادق (علیه السلام) به من فرمودند:
«باغ شما را دیدم، آیا پس از آن درختی در آن کاشته‌ای؟ گفتم: می‌خواستم از باغ شما نهالی بگیرم [و در باغ خود بکارم] آن جناب فرمودند: آیا نمی‌خواهی راهی بهتر و کوتاه‌تر به تو نشان دهم؟، گفتم: بله، در پی آنم. فرمودند: چون میوه در آستانه رسیدن قرار گرفت و خواستی باغ را آب دهی، درخت بکار در این صورت درختانت مانند درختان من خواهد شد. صالح می‌گوید: همان‌گونه که حضرت فرمود، عمل کردم و درختانی مانند درختان امام (علیه السلام) روییده شد».(29)
زراره می‌گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمودند:
«مردی حضرت علی (علیه السلام) را ملاقات کرد و آن حضرت کیسه‌ای پر از هسته خرما به همراه داشت. عرض کرد ای امیرمؤمنان! در این کیسه چیست؟ حضرت پاسخ داد: یکصد هزار درخت خرما ان‌شاء الله. آن مرد گفت: حضرت همه را کاشت و همه آنها به عمل آمد».(30)
تشویق و ترغیب پیشوایان معصوم (علیهم السلام) به درختکاری، کشاورزی، بهسازی کشت و… تأثیر شگرفی بر جامعه اسلامی گذاشت و آثار ارزنده‌ای در پی داشت. این کلمات نورانی، شور و شوقی وافر در میان مسلمانان پدید آورد و آنان را به پژوهش، تجربه‌اندوزی و بررسی گسترش کشاورزی، بهسازی کاشت، داشت و برداشت و اصلاح و توسعه انواع درختان واداشت؛ بدان حد که انقلاب کشاورزی عظیمی در جوامع اسلامی پدید آمد و مسلمانان در پرتو سخنان گوهربار حضرات معصومان (علیهم السلام) توانستند دانش ارزنده و سودمندی را در اختیار جهانیان قراردهند.(31)

وجوب آبیاری درختان

عده‌ای از فقهای عظام، آبیاری درختان و حفاظت از باغها و مزارع را از خشکیدن، الزامی دانسته‌اند؛ چنان که فاضل هندی (ره)، از فقهای برجسته شیعه، آن را واجب دانسته است. علامه حلی (رحمت الله علیه) نوشته است: صاحبان درختان را باید حاکم مجبور نماید که درختان و مزارع خود را آبیاری کنند. برخی از فقهای معاصر نیز آبیاری درختان و گیاهان را در صورت امکان، واجب می‌دانند.(32)

پی‌نوشت‌ها:

1. قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، ج4، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ص7.
2. همان.
3.نساء/65.
4.قاموس قرآن، ج4، ص7.
5.نمل/60
6.تفسیر نمونه، ج15، ص514.
7.اسراء/44.
8.تفسیر المیزان، ج12، ص72.
9.عبس/2. 3.
10.حجر/20.
11.لقمان/10.
12.انعام/99.
13.ر.ک:کنزالعمال، ج12، ص341.
14.یس/80.
15.نحل/68 و 69.
16.بحارالانوار، ج76، ص319.
17.وسائل الشیعه، ج3، ص589.
18.بحارالانوار، ج18، ص308.
19. فروع کافی، کلینی، ج5، دارلاضواء بیروت، ص260، ؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص193،ح1؛ علامه محمدباقر مجلسی در شرح حدیث می نویسد: قال الوالد العلامه: ای عند ظهور القائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف): «عن ابی عبدالله(علیه السلام) قال: سَألهُ رجُلٌ فقال لَهُ: جعلتُ فداک أسمعُ قوماً یقولون: إنّ الزراعة مکروهةٌ، فقال له: إزرعوا و أغرسوا فلا و الله ما عَملَ الناس عملاً أحلُّ و لا أطیب منه و الله لَیزرعنَّ الزّرع و لَیغرسنَّ النَّخل بعد خروج الدّجّال».
20. فروع الکافی، ج5، ص260.261؛ وسائل الشیعه، ج13، ص192.
21. بحارالانوار، ج103، ص65، ح9.
22. مستدرک الوسائل، ج13، ص460، ح15892؛ صحیح بخاری، ج3، ص135.
23.کنزالعمال، ج12، ص341.
24.مجموعه ورام، ورام بن ابی فراس، ج2، ص110.
25.مستدرک الوسائل، ج13، ص460، ح15895.
26.همان، ح15894.
27.بحارالانوار، ج3، ص86.
28.وسائل الشیعه، ح13، 192، ح1.
29.فروع کافی، ج5، ص263، ح4.
30.فروع کافی، ج5، ص75، ح6؛ وسائل الشیعه، ج12، ح1.
31.ر.ک: نوآوریهای کشاورزی در قرون اولیه اسلام، اندرو، ام، واتسون، ص174.182، مترجمان: فرشته ناصری، عوض کوچکی، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی.
32.الفقه، کتاب النکاح، ج5، ص533.