محقق :فریده حیدر ی کیا

استاد راهنما: حسین فلاحی اصل

استاد داور: محمدباقر نظری

مدرسه علمیه: فاطمیه خرم آباد

شیخ بهاء الدین محمد بن حسین بن عبدالصمد عاملی در سال 953 هـ .ق در بعلبک در منطقه ای که امروزه با نام لبنان شناخته می شود چشم به جهان گشود .زادگاه او همواره یکی از مراکز مهم مذهب شیعه ابوذری و بوده است ودانشمندان شیعی بسیاری از این ناحیه برخاسته اند خاندان شیخ بهایی یکی از خانواده های معروف جبل عامل در این عصر بوده اند علمای این منطقه در بنیاد نهادن در ایران و استوار کردن بویژه در قرن هفتم به بعد تلاش بسیار کرده اند.شیخ بهایی دوران کودکی و نوجوانی خود در محل تولدش به سر آورد وی در سال مهاجرت پدرش به ایران (966 هـ .ق) سیزده سال داشت در سال اولیه مهاجرت (به دلیل عدم آشنایی با زبان فارسی) در فراگیری علم و دانش همچنان از محضر پدر خویش بهره می جست اما با انتقال خانواده او از اصفهان به قزوین (که به دعوت شاه طهماسب صفوی و تعیین پدرش به منصب شیخ الاسلامی پایتخت صورت گرفت) دنیای جدیدی از علم و سیاست در برابر شیخ بهایی گشوده شد زیرا قزوین در آن روزگار مرکز علم و دانش و نیز محل اقامت شخصیتهای بزرگ علمی و سیاسی در ایران بود.این سفر فرصتی بود برای شیخ بهایی برای دستیابی به رشد علمی و آشنایی با فعالیت های سیاسی و اجتماعی که آینده او را رقم زد.

دوران تحصیل و استادان بهایی

بیشتر تحصیلات بهایی در قزوین که آن زمان حوزه علمی فعال داشت صورت گرفت و سپس در اصفهان ادامه یافت اولین و مهم ترین استاد بهایی پدرش بود که نزد وی تفسیر و حدیث و ادبیات عرب و مقداری معقول خواند .و از او اجازه روایت دریافت کرد و این اجازه را مجلسی(همانجا) نقل کرده است.استادان دیگر بهایی عبارتند از ملا عبدالله یزدی متوفی 981هـ .ق صاحب حاشیه بر تهذیب المنطق تفتازانی که به نام حاشیه ملا عبدالله از کتب درسی رایج  منطق در حوزه علمیه است .شیخ بهایی نزد ملا عبد الله حکمت،کلام،طب و قدری  منقول خوانده است و در آثار خود از او به علامه یزدی تعبیر کرده است.ملا علی مذهب و ملاعلی قائفی  و ملا محمد باقر یزدی که شیح از آنان در ریاضیات و هیئت بهره برد.شیخ احمد گچایی معروف به پیر احمد قزوینی که بهایی در قزوین از او حکمت و ریاضیات  آموخت.شیخ عبدالعالی کرکی(متوفی 993هـ .ق) که بهایی «الجامع الصحیح» و دیگر آثار محمد بن اسماعیل بخاری «الجامع الصحیح» مسلم  و از طریق او نقل می کند.  اجازه روایت شیخ بهایی از صحیح بخاری یکی از اسناد کم نظیر است همچنین گفته شده در علوم غریبه شاگرد محمود دهدار (متوفی در 1016هـ . ق) بوده است.

 موقعیت اجتماعی

 شیخ بهایی به در خواست و تقاضای شاهان صفوی شیخ الاسلام بالاترین منصب رسمی دینی شد و تا پایان عمر در آن منصب باقی بود.این منصب مورد رضایت و علاقه او نبود و همچنان گرایش به عزلت داشت و درزی  زهد و درویشی بسر می برد.حتی پیوسته سعی در کناره گیری و استعفا از شیخ الاسلامی داشت به گزارش بعضی منابع برای مدتی از این مقام کناره گرفت شیخ بهایی آمدن خود را از جبل عامل به ایران و مراوده با سلاطین را باعث تیرگی باطن و محرومیت از کمالات معنوی می دانست و هم چنین در اشعار خود از مصاحبت و قرب پادشاهان تحذیر بلیغ کرده است.شیخ بهایی گذشته از شیخ الاسلام منزلت و قرب خاصی در دربار صفوی داشت وی در دانش تقوا کفایت و کاردانی مورد اعتماد کامل شاه عباس بود و پیوسته طرف مشورت او قرار می گرفت .شاه از محضر بهایی بهره می برد تا آنجا که پس از بازگشت بهایی از سفر طولانی خود به استقبال او آمد و ریاست علمای ایران را به او پیشنهاد کردو شیخ بهایی آن را نپذیرفت«مقام علمی و ادبی»شخصیت علمی بهایی از آن نظر مورد توجه و اعجاب است که وی در تمام علوم رسمی زمان خود دست داشت و در شماری از آنها منحصر بفرد بود اودر حوزه معارف دینی و علوم اسلامی استاد بود و از خود خلاقیت بسیار نشان داد.در سلسله اجازات روایی از محدثان امامی برجسته قرن یازدهم به شمار می رود و طرق بسیاری از اجازات محدثین در قرون اخیر به او و از او به پدرش و شهید ثانی منتهی می شود بهایی در شکوفایی علمی حوزه اصفهان نقش اساسی داشت بطوری که بعضی منابع،وی را مؤسس چندین مدرسه علمی در اصفهان دانسته اند .هرچند بهایی در علوم و معارف اسلامی موسس نبوده و نوآوری علمی به ندرت در آثارش دیده می شود اما جامعیت او سبب شده است که ارائه و تدوین مطالب و ذوق و ابتکار و نوع نبوغ خاص از خود بروز دهد با این حال چند مساله بحث انگیز به او منسوب است در اعتقادات بهایی مکلف را در صورت بذل جهد در تحصیل حتی اگر خطا کند بری الذمه دانسته و اهل دوزخ نمی شمارد.در مساله عذاب قبر،بهایی راه یک محدث و فقیه امامی را پیموده و به اقوال حکما چندان اهمیتی نداده است.وی با استناد به قران،اعتقاد به عذاب قبر را به اجمال واجب دانسته و علم به کیفیت و تفصیل آن را غیر ضروری  و بلکه محال می شمارد و برای فهم بهتر عذاب قبر دست به تمثیل زد و مرگ را با خواب مقایسه کرده است .گذشته از علوم و معارف اسلامی،مهم ترین حوزه فعالیت علمی بهایی ریاضی و سپس معماری و مهندسی است .معروف ترین اثر علمی و ریاضی او «خلاصه الحساب» است که یک دوره ریاضیات مقدماتی و متوسط است دیدگاه شیخ تنها به مطالب این کتاب محدود نبوده بلکه وی در حل مسائل فلسفی نیز از ریاضی بهره جسته است.برای نمونه در بطلان نظریه عدم تنهایی ابعاد - ابطال قول به «جزء لایتجزی» یا «جوهر فرد» و امتناع تسلسل علل و معلولات به طرح استدلالات ریاضی و هندسه روی آورده است حتی در جغرافیا نیزآثار متعددی دارد که معروف ترین آنها «تضاریس الارض» یا رساله فی کرویه الارض است.

بعد از آشنایی اجمالی به زندگی نامه و روش علمی شیخ،باید او را به عنوان یک عالم علم فلک و هیات و نجوم مورد شناسایی قرار دارد.زیرا تالیفاتی که در مسائل فلکی و آن چه مربوط به این علم می شود علاوه بر طرح عملی این مسائل که از آ نها سخن خواهیم گفت ،نه تنها او را یک ستاره شناس ماهر و هیات شناس قابل،بلکه باید یک مهندس زبده و معمار استاد نیز نام برد.