این سۆال برایش پیش آمده بود که تکلیف ما که مالی نداریم چه می‌شود؟! آیا این انصاف است که تنها ثروتمندانی که در دنیا راحت بوده‌اند در آخرت نیز راحت باشند؟!

 کتاب‌های حدیثی را ورق زده بود … تفاسیر را خوانده بود … سخنان علمای دین را شنیده بود … حسرتی بزرگ جانش را فراگرفته بود. حسرت آنکه نمی‌تواند وقف کند. مال چندانی ندارد که آن را در راه خدا وقف نماید. اما دلش می‌خواست موقوفه‌ای از خود به جا گذارد تا در روز واپسین یاری‌رسانش باشد.

 حدیث پیامبر (صلی الله علیه و آله) که فرموده بودند “إِذَا مَاتَ ابْنُ آدَمَ انْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلَّا مِنْ ثَلَاثَةٍ وَلَدٍ صَالِحٍ یَدْعُو لَهُ وَ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ صَدَقَةٍ جَارِیَةٍ‏؛ انسانی که از دنیا می‌رود جز از ناحیه سه چیز پیوندش با دنیا قطع می‌شود: دانشی که از آن سود برده شود، یا صدقه جاری (وقف) یا فرزند صالحی که برایش دعا کند". (بحار الانوار، ج 2، ص 23) ذهنش را درگیر خود ساخته بود. این سۆال برایش پیش آمده بود که تکلیف ما که مالی نداریم چه می‌شود؟! آیا این انصاف است که تنها ثروتمندانی که در دنیا راحت بوده‌اند در آخرت نیز راحت باشند؟! تا آنکه پاسخ پرسش خویش را در لا به لای همان کتاب‌ها و سخنان یافت:

وقف در حد توان

بر اساس مبانی اسلامی و آنچه در قرآن و احادیث آمده است خداوند بساط رشد و کمال را برای همگان فراهم ساخته است. لکن این بدان معنا نیست که از همگان به یک شکل و به یک اندازه تکلیف خواسته باشد بلکه هر کس به اندازه قدر و منزلت مادی و معنوی خود مسئول خواهد بود. این اصل و قاعده‌ای است کلی که در تمام اصول و احکام شرع اسلام حاکم است و دامنه آن واجبات و مستحبات را در برگرفته است.

انسانی که قصد وقف کردن را داشته باشد از حداقل‌های موجودش نیز می‌تواند برای این کار استفاده نماید و اگر واقعا چیزی در اختیارش نیست امید است خداوند به نیت خیر او پاسخ دهد و ثواب و اجری نصیبش گرداند

وقف و بخشیدن اموال نیز از این اصل کلی مستثنی نخواهد بود. خداوند هنگام پاداش دادن به موقوفات بشر تنها به کمیت توجه ندارد. در نظر حضرت حق آنچه بیش از کمیت در اثربخشی وقف تأثیرگذار است میزان خلوص نیت است. در کنار آن نگاه می‌شود که فرد واقف چه بخش از اموال خویش را در راه خدا بخشیده است.

می‌توان دو نفر را در نظر گرفت. نفر اول اقدام به ساخت مسجد می‌نماید و برای احداث آن تمام اموال و دارایی خود را بخشیده و یا حتی ممکن است مقروض دیگران نیز شود. در کنار آن فرد دیگری بخشی از مال خود را برای ساخت مسجد صرف نموده و آن را بنا می‌کند. هر دو نفر یک کار را انجام داده‌اند و عمل هر دو نیز ارزشمند خواهد بود اما بی‌شک اجر و پاداشی که اولی می‌برد بیش از فرد دوم است. زیرا او در راه خدا از تمام متعلقات خود گذشت اما دیگری بخشی را بخشید.

این وضع در مورد وقف در هنگامه تنگدستی نیز صادق است. مۆمنانی هستند که با تمام وجود دوست دارند در راه خدا اموال خویش را وقف نمایند اما مالی برای بخشیدن در اختیارشان نیست و حسرت آن سراسر وجودشان را فراگرفته است.

 این مۆمنان می‌توانند همان حداقل‌هایی را که در اختیار دارند وقف نموده و به عنوان صدقه جاریه برای خود پس‌انداز نمایند. هر فردی می‌تواند نیازهای جامعه، محله یا حتی ساختمان محل سکونت خود را سنجیده و بر مبنای آن کاری در جهت رفاه سایرین و رضای خداوند انجام دهد. مثلا می‌توان در ساختمان خود سطل آشغالی قرار داد تا ساکنان از ریختن زباله در حیاط یا پارکینگ خودداری کنند تا ضمن حفظ زیبایی ساختمان، کار فرد نظافت‌کننده نیز آسان‌تر گردد.

می‌توان با قرار دادن یک آب سردکن، یک سایبان، یک صندلی و … در محل‌های پر رفت و آمد آسایش را برای لحظه‌ای برای دیگران به ارمغان آورد. می‌توان کتاب‌هایی را که دیگر برای خودمان قابل استفاده نیستند به اشخاص، مراکز یا کتابخانه‌ها بخشید تا دیگران از آن‌ها بهره برند. می‌توان حتی در مساجد و حسینیه‌ها مُهر، قرآن، کتاب دعا، چادر نماز و … قرار داد تا مورد استفاده حاضران در آن اماکن قرار گیرد. می‌توان به مراکزی که در ساخت مسجد، مدرسه، بیمارستان و … فعالیت دارند هر مقدار که در توان است کمک نمود. ولو به یک ریال باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : انسانی که از دنیا می‌رود جز از ناحیه سه چیز پیوندش با دنیا قطع می‌شود: دانشی که از آن سود برده شود، یا صدقه جاری (وقف) یا فرزند صالحی که برایش دعا کند".

به عنوان نمونه در طول تاریخ بسیاری از علما بوده‌اند که به دلیل وضع مالی بد نتوان وقف نمودن اموال خویش را نداشتند اما کتاب‌های خود را به صورت رایگان در اختیار سایر جویندگان علوم قرار می‌دادند و یا وصیت می‌کردند آن‌ها را به مراکز علمی و کتابخانه‌ها وقف کنند تا از برکات آن در روز واپسین نیز بهره‌مند گردند. برخی حتی خانه‌های خویش را نیز وقف می‌کردند تا دیگران در آن به طلب علم بپردازند.

انسانی که قصد وقف کردن را داشته باشد از حداقل‌های موجودش نیز می‌تواند برای این کار استفاده نماید و اگر واقعا چیزی در اختیارش نیست امید است خداوند به نیت خیر او پاسخ دهد و ثواب و اجری نصیبش گرداند.

باید توجه داشت که کمک کردن به دیگران و بخشیدن اموال در هنگام تنگدستی اجر و پاداشی به مراتب بیشتر از زمان توانگری با خود به همراه دارد. در روایتی از امام علی (علیه السلام) آمده است:"أَفضَلُ الجُودِ ما کانَ عَن عُسرَةٍ؛ برترین بخشندگی بخشش در تنگدستی است“. (گزیده میزان الحکمه، ص 123، ش 1302)

نتیجه

وقف کردن از جمله امور بسیار مهم در اسلام است که دارای برکات معنوی فراوان بوده و تا مدت‌ها پس از مرگ نیز فواید آن می‌تواند ادامه داشته باشد. در این میان نباید از این نکته غافل شد که افراد تهیدست و تنگدست نیز می‌توانند از حداقل‌های موجود خود وقف نمایند و همانند ثروتمندان و یا حتی بیشتر برکاتی را کسب نمایند. چرا که از نظر خداوند عادل کیفیت انجام اعمال اهمیت فزون‌تر از کمیت آن دارد و بر مبنای نیات افراد بدان‌ها پاداش تعلق خواهد گرفت.