تنها كسانی از زوایای پنهان و پیچیده انسان باخبرند كه با خالق وی در ارتباط ویژه باشند. روح و روان انسان دارای پیچیدگیهای بسیار ژرف و باریكتر از مو می باشد كه وقتی دچار مشكل و بحران روانی می شود تنها نسخه شفابخش او ، نسخه ایست كه از منبع وحی سرچشمه گرفته باشد. از این رو نكات روانشناختی ناب و بی نظیر در قرآن و احادیث اهل بیت علیهم السلام موج می زند. یكی از راههای اتصال به منبع وحی، امام دهم علی النقی الهادی علیه‌السلام می باشد كه فرمایش موجز و مختصر آن حضرت محور بحث ما خواهد بود. 

در حدیثی كه صاحب كتاب شریف تحف العقول از امام هادی علیه السلام نقل می نماید این جمله را از آن حضرت می یابیم :

« من هانت علیه نفسه فلا تأمن شره » (1) .

از شر كسی كه برای خود ارزش قائل نیست ایمن مباش !

نفس انسانی كه از شریف ترین مخلوقات الهی می باشد دارای ارزشی والا است چرا كه خداوند در درون آن استعدادهای عجیب و مختلفی را قرار داده كه قابل احصا و شمارش نیست ، یكی از آن استعدادها، آئینه حق و ذات كبریا شدن است. آیا از این بالاتر شرافت و امتیازی را می توان تصور نمود؟! زمین و آسمان تاب این را ندارد كه ظرف وجود حق تعالی گردد اما قلب و روح انسان از چنان ظرفیتی برخوردار است كه در حدیث قدسی آمده است:

«لا یسعنی أرضی و لا سمائی لكن یسعنی قلب عبدی المۆمن » (2)

زمین و آسمان وسعت من را تحمل نمی كنند ولی قلب بنده مۆمن من را وسعت من را تحمل می نماید !!

حال آیا چنین نفس و قلبی ارزش شناخت و معرفت را ندارد؟!

مگر نفرموده اند كه: «معرفة النفس أنفع المعارف»؟ (3)

نافع ترین شناخت، ‌شناخت نفس است !

و یا مگر نفرموده اند كه: «من عرف نفسه فقد عرف ربه » ؟ (4)

حال با چنین وضعیتی اگر انسان پی به ارزش ذاتی خود نبرد و نداند و نفهمد كه خداوند چه گوهر گرانبهایی را در درون او به ودیعه نهاده است ، قهرا آن را با ثمن بخس معامله خواهد نمود و آن را در معرض مهالك و سقوط در دره شقاوت قرار خواهد داد!

اگر انسان پی به ارزش ذاتی خود نبرد و نداند و نفهمد كه خداوند چه گوهر گرانبهایی را در درون او به ودیعه نهاده است ، قهرا آن را با ثمن بخس معامله خواهد نمود و آن را در معرض مهالك و سقوط در دره شقاوت قرار خواهد داد !

امیر المۆمنین علی علیه السلام می فرمایند:

« إنه لیس لأنفسكم ثمن إلا الجنة فلا تبیعوها إلا بها » (5)

برای نفسهای شما قیمتی جز بهشت نیست پس بر حذر باشید كه آن را جز با بهشت معامله ننمایید !!

در همین رابطه است كه امام هادی علیه السلام می فرمایند :

كسی كه خود را خوار بشمارد و برای خود ارزش قائل نباشد از شر وی ایمن مباش !

و ما اگر كمی به اطراف خود نگاه كنیم یا تاریخ را مطالعه نمایم به خصوص تاریخ مجرمان بزرگ مثل هیتلر و صدام و شارون و امثال این افراد خبیث و پلید را ، در می یابیم كه این افراد به علت این كه در پاره ای از دوران عمر خود مورد تحقیر شدید از سوی اطرافیان واقع شده اند. در بزرگی، دست به انتقام زده اند و امروزه در تمام دنیا این یك مسأله روانشناختی جا افتاده است كه بعد از وقوع جنایت های هولناك از سوی برخی انسانها ، افرادی كه پیگیر این دست مسائل هستند به دنبال ریشه این جنایت ها در گذشته آن فرد جنایت كار می گردند آن را در تحقیراتی می یابند كه بر آن فرد وارد شده است. به طور مثال در مورد صدام حسین ، معروف است كه ناپدری او كه همان حسین باشد در كودكی وی ، نسبت به او ظلم و جرم های غیر قابل ذكر مرتكب می شده است و اگر كمی صفحات حوادث روزنامه ها را كه در آن بعضا به علل و انگیزه های جنایات پرداخته می شود ، ورق بزنیم ، می یابیم كه مسأله حقارت نفس و این كه شخص برای خود دیگر ارزشی قائل نباشد و اطرافیان نیز به وضع او اهتمام نورزند در شكل گیری شخصیت یك ابرجنایتكار و انسان خطرناك ، تأثیر به سزایی دارد !

حال به عمق كلام امام هادی علیه السلام پی می بریم كه فرمودند :

از شر كسی كه خود را خوار می شمارد بر حذر باش !!

و در همین راستا امیرالمۆمنین علی علیه السلام می فرمایند :

« ما هلك امرء عرف قدره » (6) .

كسی كه قدر خود را بداند هلاك نمی شود !

یا باز فرموده اند :

«من اقتصر علی قدره كان أبقی له.» (7)

كسی كه بر قدر و اندازه خود اكتفا نماید در بقای آن كوشیده است !

«برای مومن شایسته نیست كه خود را ذلیل كند، پرسیده شد: چه گونه ممكن است كه خود را ذلیل می كند ؟ فرمودند: كاری را انجام دهد كه نیاز به معذرت خواهی پیدا كند یا وارد در كاری شود كه قدرت انجام آن را ندارد»

یا این كه :

« رحم الله امرءا عرف قدره ولم یتعد طوره.» (8)

خدا بیامرزد كسی را كه برای خود ارزش قائل باشد و از حدش تجاوز ننماید !!

در واقع كسی می تواند خود نگه دار باشد و خود را به لوث گناهان نیالاید كه از ارزش و گرانبهایی نفس خود با خبر باشد .

باز به همین دلیل است كه امام صادق علیه السلام فرموده اند:

«خداوند تمامی امور مۆمن را به خودش واگذار كرده جز یك امر و آن این است كه حق ندارد خود را خوار و ذلیل كند چرا كه خدا عزت را برای خود و رسول و مۆمنین برگزیده است.» (9)

و در حدیث دیگری آمده است كه:

«برای مومن شایسته نیست كه خود را ذلیل كند، پرسیده شد: چگونه ممكن است كه خود را ذلیل می كند؟ فرمودند: كاری را انجام دهد كه نیاز به معذرت خواهی پیدا كند یا وارد در كاری شود كه قدرت انجام آن را ندارد.» !! (10)

نكته مهمی را باید متذكر شویم و آن این كه منظور از خوار و ذلیل نشدن در این روایات ذلت در برابر مردم و خلق خداست اما تواضع در برابر خدا یا تواضع در برابر مۆمنین با خواری و ذلت متفاوت است و نه تنها نكوهیده نیست بلكه جزء فضائل اخلاقی می باشد !

و نكته دیگری كه توجه به آن مهم است این است كه از تحقیر دیگران به شدت بپرهیزیم كه اگر آنان در اثر تحقیر ما دست به ارتكاب جرمی زدند ما در آن جرم شریك خواهیم بود !

 

پی نوشتها:

1-تحف العقول ص483 .

2- عوالی الئالی ج4 ص7 .

3و4- میزان الحكمة ج3 ص1881 و1877 .

5- نهج البلاغة ج4 ص 105 .

6- بحار ج72 ص 66 .

7و8- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج16 ص118 .

9و10- كافی ج5 ص63و64 .

حمید حاج علی                 

مدرس حوزه علمیه