مقدمه:

از جمله مباحث اعتقادی موضوع توحید و دیدگاه مسلمان حقیقی درباره ی وجود پروردگار متعال است. براین اساس اصطلاح “ماهیت” در مورد خداوند چه معنایی دارد؟ آیا می توان خدا را دارای ماهیت دانست؟ و یا آنکه براساس ادله ی توحید بایستی خداوند را فاقد ماهیت دانست؟ این نوشتار می کوشد به بررسی این موضوع بپردازد تا از این رهگذر دیدگاه اعتقادی توحیدی مستحکمی را بدست آورد.

“ماهیت” یعنی چه؟

ماهیت واژه ای عربی است که به دو معنا بکار رفته است: اول به معنای “ما یقال فی جواب ماهو” است. یعنی آنچه در جواب سۆال از چیستی شیء گفته می شود همان ماهیت آن شیء است. در معنای دوم ماهیت به معنای “ما به الشیء یکون هوهو” است یعنی آنچه شیئیت شیء بدان است، ماهیت شیء است. در نگاه نخست به نظر می رسد چندان تفاوتی میان این دو معنا از واژه ی “ماهیت” نباشد اما با نگاهی دقیق به ویژه در مورد مصداق وجود خداوند متعال معلوم می شود که این دو معنا بسیار از یکدیگر متفاوت هستند.

 ماهیت خدا؟!

از جمله مسائل بحث برانگیز در تاریخ تفکر اسلامی موضوع “ماهیت داشتن یا نداشتن” خداوند متعال است. عموم فلاسفه اسلامی ماهیت را برای خداوند طرد می نمایند. شیخ الرئیس ابن سینا در مقاله ی هشتم از کتاب معتبر و مهم خود “الشفاء” به بیان صریح به طرد ماهیت از خداوند می پردازد. آنچه مقصود شیخ بوعلی از ماهیت در اینجا می باشد همان اصطلاح ماهیت در معنای نخست آن است یعنی آنچه در جواب سۆال از چیستی شیء گفته می شود. بدین معنا خداوند دارای ماهیت نمی باشد.

ماهیت به معنای آن چیزی است که شیئیت شیء و موجودیت موجود بدان است. در این معنا پروردگار متعال دارای ماهیت است یعنی بالاخره موجودیت و شیئیتی دارد که همان ماهیت پروردگار است

چرا خدا ماهیت ندارد؟!

مبنای اصلی و اساسی بوعلی سینا در نفی ماهیت به معنای نخست از خداوند متعال یک قاعده ی عقل است که می‌گوید: “هر موجودی دارای ماهیتی معلول است.” یعنی هر گاه شیء یا موجودی را دارای ماهیت بدانیم باید قائل باشیم که آن موجود معلول است . به دلیل منطقی و عقلی و براساس این قاعده خداوند متعال معلول هیچ موجودی نیست بلکه خودش علت و علت العلل همه ی موجودات است. پس خداوند متعال نمی تواند ماهیت داشته باشد.

 ماهیت خدا!

براساس آنچه گذشت ماهیت از پروردگار متعال در معنای نخست آن طرد می شود اما در معنای دوم ماهیت به معنای آن چیزی است که شیئیت شیء و موجودیت موجود بدان است. در این معنا پروردگار متعال دارای ماهیت است یعنی بالاخره موجودیت و شیئیتی دارد که همان ماهیت پروردگار است. بنابراین اگر چه به معنای نخست خداوند متعال فاقد ماهیت است، در معنای دوم قطعا اطلاق ماهیت برپروردگار لازم است. زیرا در غیر این صورت بایستی قائل باشیم که نعوذ بالله خدا هیچ است!!

ظرفیت معانی ماهیت!

حال برای تبیین بیشتر و شرح واضح تر اطلاق و عدم اطلاق ماهیت بر خداوند متعال بایستی به ظرافتهای معانی اول و دوم ماهیت ، توجه ویژه تری مبذول داشت.

از جمله مسائل بحث برانگیز در تاریخ تفکر اسلامی موضوع “ماهیت داشتن یا نداشتن” خداوند متعال است. عموم فلاسفه ی اسلامی ماهیت را برای خداوند طرد می نمایند. شیخ الرئیس ابن سینا در مقاله ی هشتم از کتاب معتبر و مهم خود “الشفاء” به بیان صریح به طرد ماهیت از خداوند می پردازد. آنچه مقصود شیخ بوعلی از ماهیت در اینجا می باشد همان اصطلاح ماهیت در معنای نخست آن است یعنی آنچه در جواب سۆال از چیستی شیء گفته می شود. بدین معنا خداوند دارای ماهیت نمی باشد

در توضیح آنکه در معنای اول ماهیت که جواب پرسش از چیستی شیء است، خداوند، محال عقلی است که دارای ماهیت باشد - زیرا وقتی درباره ی چیستی شیء می توان پرسید که احاطه ای نسبت به آن شیء وجود داشته باشد تا از حقیقت و از چه چیزی بودن آن پرسید. براین اساس چون نمی توان احاطه ای به حضرت حق پیدا کرد نمی توان در این معنا پروردگار متعال را دارای ماهیت دانست.

اما در معنای دوم ماهیت چیزی است که موجودیت یک وجود بدان است و کاملا واضح است که در مورد همه ی موجودات می توان این ماهیت را مقرر دانست و تنها اعدام و نیستی ها فاقد این ماهیت را مقرر دانست و تنها اعدام و نیستی ها فاقد این ماهیت اند. زیرا اساسا چیزی نیستند!

نتیجه گیری

مسأله ی ماهیت در مورد پروردگار متعال از جمله مباحثی است که در راستای تقویت توحید در اعتقادات انسان در طول تاریخ میان متفکران موحد طرح و مورد بررسی قرار گرفته است. بحثی عقلی و فلسفی که با نگاهی موشکافانه می کوشد زوایای متعدد بحث های خداشناسی را مورد کند و کاو قرار دهد.

                                                                                                                                                       ن. رادفر